Education tax, how investments failed with and without PPP

On September 11, on the occasion of the first day of school, the mayor Erion Veliaj addressed an open letter to the students, where he gave an overview of the investments of the municipality of Tirana for the educational infrastructure in the capital, emphasizing that it had built 40 schools of cloud.

"I am also convinced of the pride you must have felt when, together with guests from abroad, the road fell in front of your schools, especially the new ones, with spacious classrooms, library halls, gymnasiums, laboratories and sports fields," he wrote. Veliaj, while adding that there is no difference between Albanian students and their peers in Europe.

Some of the new schools in Tirana were built through a program funded by an education infrastructure tax, which was initially introduced as a temporary solution to raise money from families and businesses in order to avoid overcrowding and shift teaching. students.

In the "first phase" of temporary taxation for the past 7 years, the Municipality of Tirana collected about 4.8 billion lek or almost 45 million euros. Although she pushed the deadline to raise more money for another 3 years, it turns out that she failed to achieve the target of building 17 schools through a "Public Private Partnership" (PPP) scheme.

Local government experts complain that there is a lack of transparency from the municipality of Tirana on how tax revenues are spent on educational infrastructure.

"The municipality must make transparency for the families and businesses that pay this tax, why the initial plan was not realized. To clarify the financial impacts that have pushed him to extend the tax for another three years," said Aida Cacaj, local government expert at the Institute for Municipalities of Albania.

The example of the municipality of Tirana to increase the income for the educational infrastructure has been followed by at least 5 other municipalities. The municipalities of Kamëz, Kavajë, Dimal and Berat collect the income through fees, while the municipality of Gramsh through a temporary tax.

Similar to the municipality of the capital, other local government units do not make transparency about the expenditure of the income that comes from the fee or tax of the educational infrastructure.

Temporary tax?

Në vitin shkollor 2022/23, Shqipëria kishte të regjistruar në sistemin arsimor parauniversitar 416 mijë nxënës, nga të cilët 366 mijë u arsimuan në shkollat publike dhe 50 mijë të tjerë në ato private.

Sistemi arsimor publik e ka ndarë përgjegjësinë për mbarëvajtjen e mësimit në dy nivele. Ministria e Arsimit dhe Sportit (MAS) është përgjegjëse për programin mësimor dhe stafin pedagogjik, ndërsa njësitë e vetëqeverisjes vendore menaxhojnë ndërtesat e kopshteve, të shkollave 9- vjeçare dhe gjimnazeve.

Tirana ka numrin më të madh të institucioneve të arsimit parauniversitar publik dhe privat. Sipas Ministrisë së Arsimit, Tirana zë 15% të shkollave të të gjithë vendit. Në sfidën për të përballuar shpenzimet për mirëmbajtjen e ndërtesave ekzistuese dhe ndërtimin e godinave të rejave, Bashkia e Tiranës solli skemën e një takse të përkohshme.

Në fund të vitit 2015, në Këshillin Bashkiak të Tiranës u miratua "taksa mbi infrastrukturën arsimore", e cila u cilësua si e përkohshme, edhe pse me një afat 7 vjeçar që shtrihej në vitet 2016-2022.

Çdo familje në Tiranë paguan 1,800 lekë në vit, ndërsa bizneset, organizatat jo-fitimprurëse, institucionet, profesionet e lira dhe sektori i transportit e kishin taksimin progresiv nga 4 mijë lekë deri në 37 mijë lekë në vit.

Miratimi i taksës përmes vendimit numër 59 të Këshillit Bashkiak Tiranë, më 30 dhjetor 2015, i hapi rrugën një skeme të "Partneritetit Publik Privat" (PPP), që ishte pjesë e vizionit politik të kryebashkiakut Erion Veliaj për përmirësimin e infrastrukturës arsimore.

Gati një vit më vonë, në nëntor 2016, u paraqit studimi i fizibilitetit me titull, "Përmirësimi i infrastrukturës arsimore në Bashkinë e Tiranës".

Teksa analizonte ndër shumë rreshta situatën e rënduar në shkollat e kryeqytetit, mishëruar në mësimin me dy turne, studimi propozoi si skemën më të mirë ndërtimin e shkollave nga kompanitë private dhe pagimin e tyre përmes kësteve, me burim kryesor taksën arsimore që do të mblidhej.

Studimi i fizibilitetit i vitit 2016 gjeti se në Bashkinë Tiranës ishin në total 191 shkolla publike, nga të cilat 17 shkolla të mesme të veçanta, 13 të mesme të bashkuara, 40 të ciklit të ulët dhe 121 shkolla 9-vjeçare.

"Nga llogaritjet e bëra për këtë studim fizibiliteti rezulton se 61 shkolla kanë më shumë nxënës se sa kapaciteti i tyre maksimal, nga të cilat 10 janë të mesme të veçanta, 2 janë të mesme të bashkuara dhe 49 janë 9-vjeçare. 57 shkolla e zhvillojnë mësimin me dy turne...", shkruante studimi i fizibilitetit.

"Një kopsht në kryeqytet u shërben mesatarisht 198 fëmijëve, ndërsa një shkollë ka mesatarisht 819 nxënës, ndërkohë që në rang vendi ky raport është 44 fëmijë për kopsht dhe 276 nxënës për çdo shkollë", shpjegonte më tej studimi i fizibilitetit.

Studimi parashikonte ndërtimin e 17 shkollave të reja që do të ngriheshin nga koncensionarët, të cilët do të likujdoheshin brenda 7 viteve nga dorëzimi i shkollës dhe do i paguhej shtesë një interes vjetor 6.28 përqind e kostos së ndërtimit.

Nga analizimi i listës së investimeve që Bashkia Tiranë dërgoi përmes një kërkese për Informacion, rezulton se nëpërmjet skemës PPP janë ndërtuar 9 shkolla, nga 17 që ishin parashikuar, të cilat kanë përfunduar të gjitha në vitin 2022, kur mbaroi edhe afati [i parë] i taksës së përkohshme.

Bashkia e Tiranës vitin e kaluar vendosi që ta shtrinte taksimin e përkohshëm, por kësaj radhe duke përcaktuar një afat 3 vjeçar (2023-2025), të cilin e dikton ligji i vitit 2017, "Për financat e vetëqeverisjes vendore".

Edhe pse taksa e përkohshme arsimore në bashkinë e Tiranës dhe njësi të tjera të qeverisjes vendore ka sjellë investime shtesë gjatë viteve të fundit, mungesa e transparencës i bënë ato vështirë të matshme sipas Aida Cacajt.

"Mbetet e vështirë të kuptohet sesa këto përmirësime i atribuohen taksës së përkohshme, kjo kryesisht për shkak të mangësive të raportimit të bashkive, jo vetëm raportimeve institucionale, por dhe atyre ndaj komuniteteve të tyre," tha ajo.

Sipas kreut të Dhomës së Tregtisë dhe Industrisë në Tiranë, Nikolin Jaka, taksa e përkohshme e vendosur nga bashkia e Tiranës i ka tejkaluar afatet ligjore dhe mund të jetë gjithashtu më e lartë se sa parashikon ligji.

"Ekziston ligji për Vetëqeverisjen Vendore, që thotë se një taksë që është e përkohshme nuk mund të jetë më shumë se tre vjet," tha Jaka. "Ka edhe një pikë tjetër, taksa nuk mund të jetë më shumë se 35% e vlerës së taksës së ndërtesës,” shtoi ai.

Rezultate të përziera

Pak minuta larg rrethrrotullimit në sheshin ‘Shqiponja" në hyrje të Tiranës është ngritur shkolla 9-vjeçare "Andrea Stefani", brenda së cilës është integruar edhe kopshti. E parashikuar në studimin e fizibilitetit të vitit 2015 si sheshi "11/2", ajo u ndërtua përmes skemës së PPP-së dhe i shërben kryesisht zonës së "Laprakës".

Nga ana tjetër e sheshit “Shqiponja”, edhe zonës së “Astirit" ishte parashikuar që përmes "sheshit 6/6", t'i shtohej një shkollë 9-vjeçare. Por nga vëzhgimi i BIRN zbulohet se ajo është një nga 7 shkollat që ende nuk janë ndërtuar dhe në sheshin në pronësi private përbri lumit Lana, mund të gjesh vetëm automjete të parkuara.

"Zona që unë jetoj është zona e Astirit, kjo zonë nuk ka pasur asnjë ndryshim, nuk ka asnjë shkollë të ndërtuar për më tepër," thotë Suela Koçibellinj, nënë e dy fëmijëve që mësojnë në ciklin e arsimit 9-vjeçar.

"Nuk ka asnjë lloj impakti një taksë e tillë, këtu ka biznese sa të duash që kanë paguar. Aktualisht unë për arsye se në zonën e Astirit nuk ka një shkollë shtetërore, jam e detyruar t'i çoj në shkollë private. Nëse do kishte variant nuk do t'i çoja në shkollë private," shtoi Koçibellinj.

Bashkia e Tiranës arriti që të finalizonte vetëm gjysmën e shkollave të planifikuara përmes skemës së PPP-ve, të cilës i shërbente kryesisht edhe taksa "ekstra" e arsimit. Nga 10 shkolla 9-vjeçare të parashikuara janë ndërtuar vetëm 6 dhe nga 7 gjimnaze të planifikuara, janë ndërtuar 3.

Për vitin 2022, Bashkia Tiranë arkëtoi nga taksa 759 milionë lëkë ose gati 7.2 milionë euro, 60% e së cilës arkëtohet nga biznesi.

Kryetari i Dhomës së Tregtisë dhe Industrisë së Tiranës, Nikolin Jaka, u akua se ka mungesë transparence për investimet që kryehen me këtë taksë dhe se Dhoma e Tregtisë nuk ishte përfshirë në takimet informuese.

"Është e rëndësishme që taksat të miratohen në përputhje me ligjin dhe në kontekstin e planit të investimeve, i cili duhet të jetë transparent, duke organizuar më parë dëgjesa publike," shpjegoi Jaka.

Nga analizimi i koncensioneve të formës "PPP" për ndërtimin e shkollave të reja në Tiranë, rezulton se ato janë shpallur dhe janë anuluar në të paktën 4 raste, me arsyetimin se ofertat e paraqitura nuk përputheshin me kërkesat teknike.

Kostoja e parashikuar për koncensionin e parë dhe të dytë PPP - për të cilin u lidhën kontratat, është gati 3.7 miliardë lekë ose gati 35 milionë euro. Ndërsa të ardhurat nga taksa në shtatë vitet e kaluara ishin gati 45 milion euro. Në dy koncensionet e para janë përfunduar vetëm 9 shkolla, duke dëshmuar se skema e taksimit në fazën e parë nuk ishte e mjaftueshme për ndërtimin e  të 7 shkollave të tjera ose kostot e ndërtimit kanë qenë përtej parashikimeve të bashkisë.

Bashkia e Tiranës nuk identifikoi për BIRN investimet specifike që kishte realizuar përmes mbledhjes së takës dhe në listën e investimeve në vitet 2015-2020 renditi të gjitha ndërtimet dhe rikonstruksionet e ndërtesave arsimore, përfshirë investime me financim nga donatorë të huaj dhe nga fondet e rindërtimit pas tërmetit të nëntorit 2019.

Jaka i bëri apel bashkisë të publikonte informacione dhe të shtonte transparencën për destinacionin e përdorimit të taksës, shoqëruar me listën e objekteve ku është investuar, ndërsa theksoi se përmirësimet e infrastrukturës janë rezultat edhe i faktorëve të tjerë.

"Duhet të sqarojmë se përveç fondit të njësive të qeverisjes vendore, përmirësimi i kësaj infrastrukture lidhet gjithashtu ngushtësisht edhe me dy instrumente të rëndësishme financiare pas tërmetit 2019", tha ai, duke listuar programin e rindërtimit të financuar nga buxheti i shtetit, si dhe programi “EU4Schools”, i zbatuar nga UNOPS dhe i financuar nga Bashkimi Europian.

Taksa dhe tarifa për arsimin

Kur Bashkia e Tiranës e aplikoi "taksën mbi infrastrukturën arsimore" në vitin 2015, ligji e njihte si të drejtë për ta vendosur por nuk jepte detaje teknike për procesin. Në vitin 2017, pas miratimit të Ligjit Nr. 68/2017, "Për financat e vetëqeverisjes vendore", ky boshllëk ligjor u plotësua.

Pas bashkisë së Tiranës, një numër njësish të qeverisjes vendore vendosën taksa ose tarifa për investimet në infrastrukturën arsimore.

Bashkia Kavajë së bashku me Kamzën vendosën ta mbledhin këtë të ardhur në formën e tarifës. Përveç tyre, BIRN identifikoi se tarifa u vendosën edhe nga Bashkitë e Beratit dhe Dimalit, ndërsa ajo e Gramshit e aplikoi si taksë.

Bashkitë e vogla përmes mbledhjes së këtyre të ardhurave si "tarifë" dhe jo "taksë" i shmangen disa procedurave të detajuara, që Ligji Nr. 68/2017, "Për financat e vetëqeverisjes vendore",  dikton në rastin e vendosjes së taksave të përkohshme.

"Ligji për Financat Vendore është ezaurues përsa i përket afatit gjatë të cilit mund të vendoset një taksë e përkohshme, afati është deri në 3 vjet dhe nuk parashikohen raste kur ky afat mund të shtyhet apo të mos caktohet," tha Aida Cacaj nga Instituti për Bashkitë e Shqipërisë.

Bashkia Kamëz e vendosi tarifën në vitin 2018 dhe rezulton që deri në vitin 2022, të ketë mbledhur 77 milionë lekë ose gati 728 mijë euro. Tarifën në bashkinë Kamëz e paguajnë çdo vit 22.179 familje me një vlerë 500 lekë dhe 3,144 biznese, që sipas xhiros vjetore paguajnë nga 2 mijë lekë deri në 10 mijë lekë.

Në përgjigje të një kërkesë për informacion, Bashkia Kamëz i tha BIRN se ka parashikuar ta zgjasë këtë tarifë për një kohë të pacaktuar, por ajo nuk vendosi në dispozicion listën e investimeve të realizuara përmes kësaj tarife.

Sipas Aida Cacajt, në përkufizimin ligjor tarifa vendore lidhet në mënyrë të drejtpërdrejtë me një shërbim që bashkitë ofrojnë apo për një të drejtë që u jepet individëve, personave fizikë dhe/ose juridikë dhe është e paqartë se çfarë përfitojnë bizneset në Kamëz nga tarifa e infrastrukturës arsimore.

Bashkia Kavajë në përgjigjen e saj zyrtare sqaroi se në territorin e saj numëron 31 shkolla 9-vjeçare, 1 gjimnaz dhe 1 shkollë të mesme profesionale.

Ajo e vendosi tarifën për 7 vite, nga viti 2017 në vitin 2023 dhe arriti të mblidhte 21 milionë lekë ose 200 mijë euro. Bashkia Kavajë sqaroi për BIRN se tarifën e paguajnë vetëm familjarët, kategori e cila numëron 12.116 taksapagues.

Aktivistë vendorë theksojnë se kjo tarifë nuk ka shkuar për përmirësimin e infrastrukturës arsimore në Kavajë.

"Çfarë është bërë në Bashkinë Kavajë dhe në katër njësitë administrative është bërë nga programet e donatorëve,” tha Mirjan Reçi, drejtoreshë ekzekutive e Qendrës së Zhvillimit të Shoqërisë Civile (CSDC) Durrës.

“Nuk e mendoj se është bërë nga rikthimi i tarifës në shërbim të publikut," shtoi ajo.

Reçi kërkoi që bashkia Kavajë të bëjë transparente mënyrën e shpërndarjes së kësaj tarife, teksa theksoi se janë shfaqur probleme serioze të administrimit financiar në këtë njësi të qeverisjes vendore.

"Bashkia e Kavajës vitin e kaluar, bashkë me Bashkinë e Vorës kanë qenë në vetë-falimentim, qeveria shqiptare i shpalli ato si bashki të falimentuara, me argumentin se nuk kanë mbledhur taksa mjaftueshëm dhe se do t'i kalonte në administrim të qeverisë," shpjegoi ajo.

Bashkia e Beratit në vitin 2020 e vendosi tarifën me qëllim mbledhjen e parave për përmirësimin e infrastrukturës arsimore dhe nuk realizoi ndonjë vlerësim paraprak për situatën dhe investimet e nevojshme.

"Nuk ka studim për fizibilitetin e kësaj tarife. Nuk ka pasur diskutime për vendosjen e kësaj tarife," u përgjigj zyrtarisht Bashkia Berat për BIRN.

Përveç mungesës së studimit të fizibilitetit, Namir Lapardhaja, ish-anëtar i opozitës në Këshillin Bashkiak të Beratit, i tha BIRN se vendosja e kësaj tarife nuk u shoqërua “as atëherë dhe as në vitet në vijim,” me një relacion konkret dhe me zëra të përcaktuar se përse do të investohet kjo tarifë.

Me një eksperiencë të gjatë në arsim, ai theksoi se investimet e Bashkisë Berat mbeten në nivelet e mëparshme, të fokusuara tek mirëmbajtja dhe se investimet kryesore i përkasin qeverisë shqiptare.

"Ndonëse bashkia mund të mburret dhe të justifikojë rritjen e tarifave vendore, qoftë edhe vendosjen e tarifës së arsimit me këtë investim, vlen të theksohet se investimi i qeverisë shqiptare nuk ndikon dhe nuk justifikon rritjen dhe vendosjen e tarifave të reja vendore," tregoi Lapardhaja.

Nga 2300 biznese dhe 27.569 familje, Bashkia Berat raportoi se në tre vite ka arritur të mbledhë përmes tarifës 24.5 milionë lekë ose rreth 231 mijë euro.

"Kohëzgjatja e kësaj tarife do të jetë në funksion të gjendjes se institucioneve arsimore të Bashkisë Berat", shpjegoi bashkia Berat nëpërmjet një përgjigje zyrtare.

Bashkia Dimal, gjithashtu pjesë e qarkut të Beratit, ka aplikuar një tarifë të ngjashme dhe në dallim nga çdo bashki tjetër ka përfshirë në detyrimin për të paguar edhe shtresat në nevojë.

Rreth 66 kilometra larg nga Berati, bashkia e Gramshit  gjithashtu nisi të mblidhte para për arsimin, por duke e aplikuar si taksë dhe jo si tarifë. Bashkia e vendosi taksën për 3 vite, me shtrirje në periudhën 2020-2022. Ajo vendosi që taksën të mos e aplikonte për familjet, por vetëm për bizneset, përfshirë hidrocentralet e zonës dhe në total për tre vite kishte mbledhur 3.5 milionë lekë ose 33 mijë euro.

Ekspertët shprehin shqetësimin se mungesa e identifikimit të investimeve specifike nga njësitë e qeverisjes vendore krijon paqartësi për mënyrën e menaxhimit të taksës ose tarifës për infrastrukturën arsimore.

"In my opinion, the reason is the lack of prior planning of interventions, which is not only a lack of efficiency in predicting investments, but also a lack of transparency towards their taxpayers, a situation that is undoubtedly in violation of the Law on Local Finances", said Aida Cacaj.

The Municipality of Tirana decided to extend the collection of the "Educational Infrastructure Tax" for another 3 years through decision no. 139 of the Tirana Municipal Council dated December 23, 2022.

The tariffs remained unchanged, except for the division of the payment level for businesses, free professions and transport entities into two categories; with a turnover of up to 2 million ALL and for those with a turnover of 2 million ALL up to 8 million ALL./ BIRN