Intervista/ Alfred Lela: Roli i medias në tranzicion, një histori me dritëhije

Sikur të hidhnit një vështrim retrospektiv në këto tridhjetë vjet të tranzicionit postkomunist, cilat do të renditnit si arritjet dhe dështimet më të qenësishme të medias shqiptare? Paradoksalisht janë e njëjta gjë, por në kah të kundërt, që mund të shënohet si arritje dhe si dështim. Fakti se media i ka dhënë luftë, ia ka bërë të vështirë politikës, është suksesi më i madh i gazetarëve gjatë këtyre 30 viteve. Ana tjetër e monedhës është edhe dështimi më i madh: media i është dorëzuar politikës duke u kthyer herë në shërbyese, herë në partnere të saj. Eshtë, pra, një histori me dritëhije. Si mendoni se është perceptimi i publikut për median në përgjithësi dhe figurën e gazetarit në veçanti? Cilët gjykoni si elementët e duhur që mund të përmirësojnë këtë imazh? Si e gjykoni besueshmërinë e medias sonë sot?   Gazetarët janë personazhe qendrorë, bashkë me ata që njihen si analistë politikë, dhe vijnë, në masë të madhe, po nga gazetaria. Këtu shoqëria krijon një kontrapunkt: e ka njohur dhe pranuar rolin e ndërmjetësit të gazetarit dhe analistit, dhe në të njëjtën kohë nuk ka shumë besim te ata. Unë kam pak mundim për ta shpjeguar këtë, se pse ndodh dhe si mund të ftillohet. Në perceptimin e publikut për median dhe gazetarin mundohet të krijojë një shtrembërim politika, e cila vazhdimisht përpiqet ta zhbëjë rolin e ndërmjetësit, që i takon gazetarit. Duke u mbështetur edhe në sondazhe, qoftë në botë apo këtu, që e shohin në rënie besueshmërinë e medias, politikanët përfitojnë për t’i armiqësuar më shumë publikun dhe median me qëllimin e përfitimit, i cili i shkon i gjithi propagandës. Prandaj sheh kaq shumë udhëheqës autoritarë në botë që e kanë target të preferuar median dhe gazetarë të veçantë. Kuptohet, sidomos ata që janë kritikë të tyre. Përmirësimi i imazhit nuk mendoj se bëhet përmes një operacioni, apo një liftingu mediatik, por nëpërmjet një procesi. Nuk mendoj se e bën media e vetme, por një ‘aleancë shoqërore’ ku përfshihet publiku, media dhe politika. Një ‘ekskursion global’ na bën të kuptojmë se vendet me qeverisje të keqe kanë media të dobët, dhe ato me qeverisje të mirë, media të fortë. Kur them këtë nuk mund të ponderoj se është media e fortë pa përmirësohet qeverisja, në të kundërt janë një radhë kriteresh që sjellin një radhë rezultatesh apo pasojash. Thënë shkurt, nuk mund të kemi shoqëri më të mirë se media apo media më të mirë se shoqëria. Me shoqëri nënkuptoj të gjithë njësitë përbërëse të publikes dhe privates ku fus edhe politikën. Si e gjykoni ecurinë e lirisë së shprehjes dhe të medias gjatë këtyre tridhjetë vjetëve tranzicion dhe në ç’nivele gjendet aktualisht? A mendoni se gazetarët, redaktorët dhe kryeredaktorët i marrin vendimet në punën e tyre të përditshme mbi bazën e ndërgjegjes profesionale? Unë nuk mendoj se në Shqipëri kemi probleme të lirisë së shprehjes. Kjo nuk do të thotë se nuk ekziston censura, e cila nuk është vetëm ‘shtetërore’ si dikur, por është ekonomike, politike, por edhe censura e konformitetit me një rend të nënkuptuar apo të shprehur shoqëror dhe politik. Duhet thënë se çdo gjë del dhe çdo gjë thuhet në Shqipëri. Kjo falë kanaleve të shumëllojta të komunikimit dhe grupeve të interesit në përballje dhe konflikt me njëri-tjetrin. Thënë këtë nuk shfajësoj gjithsesi një mjedis mediatik që i ka të rrudhura hapësirat e lirisë për reporterët, për investigimin, për follow up-in (thellimin) gazetaresk të një çështjeje publike. Sot po përjetojmë nga njëra anë një krizë të medias, por njëherësh edhe një revolucion të saj. Në ç’raport mendoni se janë mediat tradicionale dhe mediat e reja në vendin tonë, dhe cili është ndikimi i këtyre të fundit? Defekti zanafillor i mediave të reja është se imituan mediat tradicionale, apo më shkoqur morën praktikat e tyre më të këqija, si psh tendenca tabloideske. Nga ana tjetër, duke qenë të reja dhe me më pak burime financiare ato nuk kanë as kapacitete njerëzore si mediat tradicionale për t’i kompensuar këto defekte me content (përmbajtje) origjinal. Kjo ka krijuar skizofreninë e parë. Çka vlen të theksohet është se mediat e reja në rininë, naivitetin, babëzinë dhe pamundësinë e tyre, ofrojnë megjithatë një hapësirë lirie që nuk e gjen te tradicionalet. Është një liri me defekte, por nuk ka liri të përsosur. Mediat e reja kanë një ndikim on the go. Në pamje të parë ato duket se janë vetëm një mjet gossipi dhe kohëkalimi nëpërmjet navigimit në celularë e mjete elektronike, por denduria e tyre dhe larmia e mesazheve, jo rrallë kundrathënëse, kanë arritur të krijojnë një peizazh më vete. Gazetaria duket se po kalon në një periudhe krize kudo në botë. Media e pavarur has vështirësi të mbijetojë në një treg ku mbizotëron sensacionalizmi, klientelizmi politik, dhe lajmet e rreme. Si e shihni të ardhmen për gazetarinë e pavarur në vitet në vijim? Jeni optimist apo pesimist? Jam optimist. Ne as i imagjinojmë dot mundësitë e së ardhmes, por ato janë gjithmonë aty. Një prej tyre ka të bëjë me atë se qytetërimi njerëzor për çdo shpikje krijon anti-shpikjen. Merrni për shembull Facebook-un. Pasi u kalërua për thuajse dy dekada dhe u lartësua, tani gjigandi mediatik është në kurbë rënëse, ose më mirë të themi kontrolluese. Algoritme të reja po krijohen për pengimin e fake news. Twitter së fundmi ka censuruar disa cicërima të Presidentit Trump. Platforma të reja shfaqen përditë në përpjekje për ta ‘kontrolluar’ informacionin. Është një mjedis divers, edhe pse kakofonik, tashmë dhe nuk mund të presim të kthehemi më kurrë te ‘ditët e lumtura’ të tipologjisë ‘gazeta e mëngjesit me kafenë’, ‘revista televizive e mbrëmjes me gjithë familjen para Tv’, një centralizim i humbur tashmë. Mendoj se lufta e së nesërmes e gazetarisë së pavarur nuk do të jetë se kush zotëron informacionin, por kush jep apo deshifron kuptimin. Pra kërkohet pavarësi nga kuptimet e pushtetit, të grupeve te interesit, apo ajo që sot ndeshim si propagandë. Media online dhe rrjetet sociale pa dyshim kanë sjellë një revolucion në aspektin e marrëdhënies që krijohet me publikun dhe komunikimin në përgjithësi. Si mendoni se ka ndikuar kjo dukuri në cilësinë dhe profesionalizmin e informacionit? Po gazetaria, si mendoni se po përshtatet me këtë? E ka revolucionarizuar informacionin duke shtuar sasinë e lirisë, por ka ulur cilësinë si të informacionit ashtu dhe të lirisë. Gazetaria është bërë përcjellëse e këtij shndërrimi duke u kthyer vetë në megaplatformë të rrjeteve, një gjenerator social. Por kur habia të reshtë, gazetaria do të mbetet dhe rrjetet sociale do të tkurren. Është fantastike se si rrjete sociale, që erdhën me synimin për ta zhbërë apo shndërruar gazetarinë, ajo që u quajt citizens journalism, po shndërrohen për vete, ndërkohë që gazetaria mbetet po ajo, me të njëjtin thelb si në ditën e lindjes. Si mendoni se ka evoluar marrëdhënia ndërmjet medias dhe politikës ndër vite? Si e shihni zhvillimin e këtij raporti në të ardhmen? Është intensifikuar dhe diversifikuar. Media për shembull i ka veshur vetes qëllime politike ndërkohë që politika i ka mveshur vetes synime mediatike. Shihni faqen e Sali Berishës në Facebook që mëton të jetë media më vete, apo Edi Ramën që ka stacionin e vet televiziv, ERTV. Përpjekja, edhe në të ardhmen, do të jetë për t’i mjegulluar kufijtë, sidomos nga ana e politikës, e cila duke synuar ‘demokratizim’ të tejskajshëm kërkon t’i marrë medias atunë e ndërmjetësimit. Politika nuk don të ndërmjetësohet, por të shkojë drejtpërdrejt, me mjetet dhe synimet e veta, te publiku. A nuk janë eventet me regji qendrore dhe kasetat që partitë dërgojnë nëpër redaksitë e Shqipërisë, shembull i kësaj? Gazetaria profesioniste kudo në botë është në gjendje të vështirë edhe për një arsye madhore: ka ndryshuar modeli tradicional i biznesit, me hyrjen në lojë të internetit, medias online dhe rrjeteve sociale. Po në Shqipëri si e shihni këtë problem, dhe a shihni një model biznesi që është në gjendje të mbështesë një gazetari të pavarur, në interes të publikut? Modeli ka ndryshuar, por thelbi i asaj që kërkohet prej gazetarisë është i njëjti: i kërkojmë të na ndërmjetësojë me qendrat e pushtetit nëpërmjet informacionit, llogaridhënies dhe transparencës. Në këtë kuptim nuk ka ndryshuar asgjë. Ky është interesi publik parësor. Gjë që na çon te mejtimi se si mund të zhvendoset përpara ky interes publik nëpërmjet një modeli të caktuar biznesi. A do jetë crowd sourcing, pajtimtaria direkte, pay walls apo mecenati. Apo qoftë edhe financimi publik nëpërmjet caktimit të një hiseje për median në buxhetin e shtetit të çdo viti. Unë ruaj përshtypjen se rregullatorët do të jenë platformat e mëdha, në bashkëpunim me qeveritë apo supershteet si psh BE. Ky do të jetë modeli: nga liria kaotike do shkohet drejt rregullimit. Ti mund të kesh një lajm apo një deklaratë për të përcjellë, por do varet nga kriteret, nga filtrat dhe algoritmet e Facebook etj në bashkëpunim me BE etj. Një nga fushat ku gjërat kanë ndryshuar më pak gjatë këtyre tridhjetë vjetëve tranzicioni postkomunist kanë qenë marrëdhëniet e punës në media. Cilat do të renditnit si problematikat më të mprehta në këtë fushë dhe si e shihni perspektivën? Mungesa e kontratave, rrogat e paindeksuara me tregun dhe stafet e vogla që krijojnë një raport frustrues mes punës dhe gazetarisë si profesion i cilësisë. Si do ta shihnit qasjen e medias ndaj problematikës së korrupsionit në vend dhe a gjykoni se gazetaria investigative mund të bëjë më shumë në këtë drejtim? Nuk kemi një aparat investigativ të plotë dhe në funksion në mediat shqiptare. Kemi simulime të tij, si për shembull emisonet që konsiderohen investigative të llojit Fiks dhe Stop, por që kanë jo më shumë se 1 në, le të themi, 10 kritere të një programi investigativ. Vojerizmi nuk është investigim. Nuk është i tillë as cënimi i të drejtave të individit në kërkim të një scoop-i. Ka shumë për të bërë dhe pengesat e ndeshura janë dy: burimet financiare dhe animet politike që i shtyjnë mediat të ndjekin një informacion, por jo një tjetër.

*Artikujt dhe intervistat e mësipërme janë pjesë e serisë së refleksioneve rreth rolit të medias në tri dekadat e tranzicionit postkomunist, një projekt i Politiko.al në bashkëpunim me Institutin Shqiptar të Medias, në kuadrin e Programit të Promovimit të Tranzicionit të Republikes Çeke.

Pikëpamjet e shprehura janë të autorëve dhe nuk reflektojnë, domosdoshmërisht, pikëpamjet e donatorit apo partnerit të Projektit. Çdo portal/gazetë që do të ripublikojë këto materiale duhet t'i referohet burimit fillestar.