A Serbian pilgrim in the villages of Arbër

By Virgil Muçi

Although a good part of researchers consider him the first representative of sentimentalism in Slavic literature, while many appreciate him as the founder of secular pedagogy - it was not for nothing that he was honored with the post of the first Minister of Education - Dimitrije (Dositej) Obradović ( 1739-1811) is a tireless traveler and an adventurer of his own kind, a man who wanders and goes where the unquenchable desire to know and learn leads him. He dreams of founding schools and teaching, setting up printing presses and printing books, but above all else he is a prolific eighteenth-century writer inspired by the tradition of the European Renaissance and the brightest minds of the time. It is enough to remember here that these are the years of the publication of the masterpiece of Enlightenment thought not only for France, but for all of Europe, the famous Encyclopedia of Diderot and D'Alembert.

 It is precisely this spirit that drives Dositej Obradović to travel far and wide and criss-cross Europe from Vienna to Bratislava, from Leipzig to Paris and London and so on until one day he leaves Corfu and lands on the shores of Albania, in Saranda. According to his biographers, Obradović will spend a good part of the year 1768 in Albania, at that time under the High Gate, just like his birthplace. There he will learn the Albanian language and will get to know the people of this "poor but amazing" country closely, as expressed in his writings.

 In 1783, Obradović published the first part of the autobiographical novel "Life and connections" ("Život i prječnjenija"). The book is written in the form of the epistolary work so fashionable for the writers of the time. In the introduction, as he talks about the trips undertaken, he mentions, among others, Dalmatia, Montenegro, Albania and Greece to continue with the Mediterranean islands, Italy, Moldova and Germany. He follows it with the Byronic motto: "What is more amusing than learning how people live in different countries and what their customs are?"

 Në pjesën e dytë të veprës dhe, më konkretisht, në letrën V, e cila mban datën 3 gusht 1788 dhe qytetin prej nga është nisur, Riga, Obradoviçi flet gjer’e gjatë për udhëtimin në viset e Arbërit. Siç mësojmë prej penës së shkrimtarit bëhet fjalë për një udhëtim të vështirë me anije nëpër disa ishuj të Greqisë dhe mbërritjen përmes Korfuzit në Sarandë ku është i shtrënguar të ndalet ngase bashkudhëtari dhe miku i tij, Maksim, është mjaft i sëmurë. Në Sarandë Obradoviçi dhe Maksimi njihen me një grup hormovitësh, të cilët kur e shohin se në ç’gjendje është katandisur bashkudhëtari i tij prej lëngatës ofrohen ta shoqërojnë dhe i propozojnë të marrë udhën për të shkuar në Gjirokastër, prej nga, siç i bëjnë me dije hormovitët, Janina gjendet fare pranë. Hormovitët iu thonë gjithashtu se në shoqërinë e tyre mund të udhëtojnë pa frikë në mbarë Shqipërinë. Në këtë pikë Obradoviçi thotë se, në atë gjendje të ligësht të shokut të rrugës, ai nuk dëshiron ta lërë vetëm. E shton: “E kështu na gjejnë dy gomerë dhe unë shkoj me ta; së pari, për të shoqëruar shokun tim të dashur deri në Gjirokastër dhe, së dyti, për të parë Shqipërinë”.

   Ja çfarë shkruan më tej Obradiviçi: “Hormovitët ishin njëzetë djelmosha, të gjithë të armatosur dhe më këmbë si luanër, ndërsa ne të dy mbi gomarë. Nga Gjirokastra deri në Hormovë nuk bëhen më shumë se tri orë. Ditën tjetër mbërrijmë në qytetin në fjalë. Aty pa kurrfarë komplimenti, por me zemër të çiltër na ftojnë të shkojmë në varoshin e tyre, duke thënë: ‘More, jeni të marrë po nuk erdhët; more, vend si ai nuk keni parë në botë dhe as keni për të parë. Mu në skaj të varoshit kemi një manastir të Shën Nikollës; në të mund të jetojnë përbukuri dhjetë kallogjerë, por në të ka vetëm një se ne shqiptarët s’duam të vishemi kallogjerë. Aty do t’ju mbajmë dhe mund të rrini tri muaj ose tri vjetë, pa prishur as edhe një para. Në qoftë se ju pëlqen mund të rrini me ne gjithë jetën tuaj; neve qejfi na bëhet që Zoti atje lart në qiell ju dërgoj te ne. Ja shihni  si jemi ne të rinjtë (i pari i tyre kuvendon e na flet greqisht); lavdi Zotit kështu si ne këtu në Hormovë ka dy mijë të rinj pa zënë ngoje të moshuarit. Do të shihni këtu pleq tetëdhjetë vjeçarë që i ngjiten malit të armatosur e me këngë në gojë”.

Më tej Obradoviç flet për vizitën në një shkollë që gjendet pranë vendit ku janë ndalur për të kaluar natën. Prej tij mësojmë se mësuesi quhet Elefter dhe jeton tok me të shoqen e familjen. Dhe ja sesi ata të dy i hapin zemrën mësuesit dhe i kallëzojnë me kë kanë ardhur këtu me frikë në zemër në një vilajet të largët dhe me njerëz të panjohur. Por mësuesi i qetëson, duke iu konfirmuar ato që kanë dëgjuar tanimë për ata djem levendë.

E kështu fillon rrugëtimi i dy udhëtarëve serbë në shoqërinë djemve hormovitë. Ja si e përshkruan Obradoviç: “Të nesërmen ngjitemi në malet e larta të Hormovës. Gjejmë një varosh të madh e tejet të bukur me shtatëqind dyer. Të gjitha shtëpitë janë të ndërtuara me gur si kasteli. Vetëm në varosh ka pesëdhjetë burime, të cilët në fund të varoshit formojnë një lumë të vogël; bash te manastiri lumi lëshohet më të poshtë një rrëpire të frikshme me një rrapëllimë sa thashë me vete se njeriu e ka të pamundur të flejë në jetë të jetëve. Më pas mësova se nuk ka vend në botë ku flihet më mirë: kur fle të bëhet sikur je në qiell dhe dëgjon një muzikë aq të çuditshme e të ëmbël”.

Obradoviç flet edhe për takimet me disa kryepleq dhe mikpritjen e tyre. “Këta njerëz sikur na thirrën nga Smirna (Izmiri) enkas për të na nderuar… iu vjen ndoresh t’i bëjnë nderet”. Në përshkrimet e veta bën fjalë edhe për gatimet: mishin e pjekur dhe byrekun me ajkë e gjizë. Byreku i këtushëm ka diçka nga shija e pashtetës italiane dhe pudingut engles. Ai na kumton se gjithçka është pjekur dhe për hajet e zjera s’duan t’ia dinë. Gjellëve iu hedhin vaj ulliri me bollëk. Sipas tij gjithkush ka verë në bodrum sepse nuk ka se kujt t’ia shesë. Shqiptarët e këtyre viseve, sikundër thotë, hanë edhe peshkun, “por iu duhet të udhëtojnë orë në një vend mes maleve ku rrjedh një lumë i madh plot me trofta dhe peshq të tjerë të ujrave të ëmbla”. E më në fund, ka të ngjarë që autorit t’i ngjajë sikur po thurr lavde me të tepërta, ndaj shprehet: “Kush i merr këto për fjalë të mëdha gabohet rëndë, ngase ëndja, të cilën kaq fort e lëvdoj, nuk qëndron dhe aq te të gatuarit sesa në shijen natyrore të peshkut, perimeve dhe vajit”.

Pas dhjetë ditësh në shoqërinë e pleqve të Hormovës, Obradoviç na bën me dije se kryepleqtë kanë vendosur të dërgojnë një farë prifti që ia thonë emrin Gjika në Primet (lexo: Përmet) dhe në disa vende të tjera për punët e tyre; sikurse thotë: “hormovitët kanë marrëveshje dhe aleatë me shumë pashallarë dhe krerë në Epir dhe në Shqipëri”. Me këtë rast bujtësi serb iu kërkon leje burrave ta lejojnë të shoqërojë Gjikën gjatë këtij udhëtimi për të parë vendet nga do të kalojë. Dhimo Duka, i cili është ndër krerët e pleqësisë, sipas Obradoviçit i thotë: “More kallogjer të shkosh; e dhëntë Zoti të kesh çfarë të shohësh!” Këto fjalë të kryeplakut autori i riprodhon greqisht në origjinal.

Udhëtimi zgjat pesëmbëdhjetë ditë nëpër vende miq dhe aleatë të hormovitëve dhe e gjithë kjo kohë për nder të mikut që të shoh e njoh sa më shumë nga Shqipëria, ngase, sipas Obradoviçit, prifti në fjalë, Gjika, mund ta kish kryer punën për të cilën u nis për katër ose pesë ditë. Kjo përvojë e re i jep dorë udhëtarit serb të bëj disa zbulime që atij i ngjallin interes dhe nuk mënon t’i hedhë në letër: “Gjithandej [që kemi shkuar] u pritëm me ndere njëlloj si nga shqiptarët turq (lexo: muslimanë) ashtu edhe ata të krishterë; duke na shoqëruar sa nga njëri vend në tjetrin”. Obradoviçi përmend me konsideratë të thellë zakonin që iu bën nder shqiptarëve për ta shoqëruar e siguruar mikun me njerëz të armatosur kudo që shkel e shkon.

Pas pesëmbëdhjetë ditësh udhëtimesh Obradoviçi dhe njerëzit që e shoqërojnë kthehen në Hormovë. Aty e gjen shëndoshë e mirë si kokrra e mollës mikun e bashkudhtarin e tij, Maksimin, i cili e shpotit se është nxirë prej diellit. Vërejtjes së shokut ai ia kthen me fjalët: “Punë e madhe, kur pashë gjëra që s’ma merrte mendja që do t’i shihja në jetën time!” E shton në ditar: “E vërtet, mjaft kam ecur, por vende me bukuri kaq të rrallë e hyjnore kurrë s’kam parë”. Për të vijuar më tej me një arsyetim, të themi ekzistencialist: “Vetëm duke menduar për këto vende të mahnitshme, [njeriu] ndihet i bekuar. Si do të ishte të jetoje këtu sikur nga natyra këta njerëz të qenë më të butë dhe sikur ligjet, drejtësia e arsyeja e iluminuar të mbretëronte mes tyre e t’i qeveriste. Është [diçka] e pakonceptueshme dhe e tmerrshme të mendosh se edhe përsa kohë këta popuj të bukur, të shkathët e trima do të jetojnë në këtë gjendje vetëm për shkak të padijes e verbërisë së mendjes në barbarizëm dhe në egërsinë e natyrës e marrëzisht të qëllojnë njëri – tjetrin, siç qëllojnë lepurin me pushkë në ballë ose në zemër”. E këtu e mbyll këtë arsyetim të ndjerë që, në një mënyrë ose një tjetër, e kemi hasur dendur edhe te shtegtarë të tjerë të huaj të mrekulluar me bukuritë e këtij vendi dhe të tmerruar prej vrazhdësisë e egërsisë së banorëve të këtyre viseve.

Më poshtë kemi një dialog mes Maksimit dhe Obradoviçit rreth lidhjes që të dy këta të huaj kanë krijuar me vendin dhe banorët e tij. “Unë nuk do të isha kundër”, thotë shoku im, “ta kaloj një vit në këtë vend”. “Edhe unë do të rrija me ty”, i bëj me dije unë [Obradoviç]. “Në mënyrë që përmes teje të arrij e ta perfeksionoj edhe më shumë gjuhën helene”. “Më jep dorën”. “Na”. (Kjo e fundit në shqip).

 E thotë Obradoviç: “Kur ua kumtojmë këtë lajm hormovitëve tanë, ata na përgëzojnë me gjithë zemër. E veç kësaj kur iu themi se e çmojmë dashurinë dhe mirësinë e tyre, por nuk është e drejtë ta hamë mëkot bukën e tyre, ndaj duke qenë se nuk njohim punë tjetër veçse letrat e shkronjat, iu themi që të vijnë dhjetë ose njëzetë fëmijë që t’i mësojmë [shkrim e këndim]”. Kryeplaku Dhimo Duka, i cili me sa duket e ka të mprehtë sensin e humorit ua kthen e u thotë: “Mirë, kur është puna kështu dhe ne do të dimë t’ju pushojmë [nga puna] kur të largoheni prej nesh”.

 Dhe ja në parantezë autori fut një paragraf rreth asaj që ndodh në vendet fqinje me Shqipërinë, më konkretisht në Mal të Zi. “Në të njëjtën kohë dëgjohet në të gjithë Shqipërinë se Stefan Mali ka mposhtur turqit malazias [në Mal të Zi] që u ndeshën me të dhe shumë u fol e flitet për të”. Të bën përshtypje fjalia e fundit: “… dhe shumë u fol e flitet për të”. Me fjalë të tjera, shqiptarët jo vetëm që duken të ndjeshëm për atë çka ndodh brenda Perandorisë Osmane dhe në kufijtë e tyre, por rrëmbimi i armëve për të luftuar e shkëputur nga Porta e Lartë ngjan të jetë një opcion i prekshëm dhe i pranishëm në kuvendet e tyre.

“Tanimë e flisja mjaft mirë shqipen”. Me këto fjalë Obradoviçi nis të shtjellojë marrëdhënien e tij me shqipen, gjendjen në të cilën ndodhet gjuha jonë në shekullin e XVIII dhe shkallën e zhvillimit të saj në raport me gjuhët e tjera. Por le të ndjekim autorin se çfarë thotë, duke riprodhuar krejt paragrafin për gjuhën. “Gjuha e tyre është e thjeshtë, ndaj e kollajtë për t’u mësuar dhe shkronjat tona sikur të jenë bërë enkas për të. E kështu për çdo ditë shkruaja ndonjë bisedë dhe e mësoja përmendësh. Shqiptarët habiteshin e gëzoheshin kur më shihnin ta bëja këtë gjë, duke qenë se nuk iu kishin zënë sytë më parë se sa bukur shkruhej gjuha e tyre. Dy vjetë më pas do të njihja në Venedik një prift Teodor [Kavalioti][1], mësues nga Moskopolis, i cili kishte futur në shtyp një tekst shqip me shkronja greke; por me to [gjuha] nuk mund të shkruhet si me [shkronjat] sllavisht, ngase në greqisht nuk ka shkronja për ç, sh e q dhe këto [shkronja] janë të domosdoshme për shqipen ashtu siç janë të nevojshme edhe për sllavishten. E them këtu ngase sikur të ngjasë që dikush të profetizojë se një ditë populli shqiptar dhe ai vlleh të kenë libra në gjuhën e tyre me shkronja sllave, soji njerëzor s’ka pse të ketë frikë nga kjo profeci vullnetmirë, por t’i hap udhë e ta lërë të lirë për të mirën e përgjithshme. Kjo është një dhunti që mund e do të përmbushet natyrshëm, kur Zoti ta mëshirojë këtë komb trim dhe këto vende jashtëzakonisht të bukura”.

The following is a phrase that, it seems, flatters the national sedra of the Serbian traveler, when he says: "I was so happy when I heard from these Albanians: 'Whoever governs Serbia, we will recognize him as our governor, because the Serbian kings have been even our [kings]”. Wanting to highlight common roots and past, the Serbian guide uses a toponym of Slavic origin. Here's how he comments: "Not far from Hormova there is a very beautiful field that the Albanians don't call anything else, but 'Lepazhita' [Beauty]. I ask them [if they know] what [this word] means? 'We don't know', they tell me, 'it's the name of the field'. And when I explain it to them, telling them that it is a word in Serbian, they answer me: 'More Kallogjer, don't be surprised by this thing; with the Serbs, we have been a kind of tribe in the olden times.''

And so we come to the end of the letter, which the Serbian traveler closes with these words: "Before the month of September, the elders of Hormova ask me to do a job not far from Corfu, for which I will have to work for at least four months" . In parentheses, the author does not mention what kind of work it is about, which, we guess, should not have been and so easy if we believe his words that it would have taken him, at least, four months to carry it out. He continues: "I leave with all my heart. Two people accompany me until the Forty Saints [Saranda]; they return home and I continue with my work after we have agreed that when I write to them from Corfu they will come and pick me up". He concludes: "For one letter, my dears, I think I wrote enough... etc., etc.".

According to the order of the end of the letter, it seems that Obradović has recently returned to the villages of Arbër, but we do not have any information about his return in the letters or in further texts.

This is the testimony of this unusual traveler, if we consider that the majority of them will be European travelers who set foot in these countries pushed by the exoticism of the journeys to the east, whose testimonies, in part, are not all have already become known to the reader.
Note: [1 ] In the paper "The Civilization of Voskopoja and the Century of Enlightenment in the Balkans", Tirana 2018, researcher Aurel Plasari mentions the meeting between Theodor Kavalioti and Dositej Obradovic in Venice.