Anna Latannzi/ mangialibri.com
Fitues i çmimit “Kadare 2018”, një vlerësim prestigjioz që jepet çdo vit për një vepër letrare shqiptare. Shkrimtar, përkthyes dhe kritik letrar, Virgjil Muçi, i datëlindjes 1956, u lind në Tiranë dhe njeh një Shqipëri po aq të vuajtur sa edhe luftarake, një realitet dramatik që ai e sjell në veprat e tij, edhe pse me një ironi për t’u vlerësuar.
Lidhem me të me telefon, duke pasur kështu mundësi që të njoh një shkrimtar me emocione të fuqishme.
Çfarë do të thotë që të jesh shkrimtar në Shqipëri sot?
Ndoshta do të ishe më mirë që të flisnim për rolin e shkrimtarit në Shqipërinë e djeshme, në kombin e Hoxhës, një person në shërbim të partisë, një propagandues i pastër, një njeri i vlerësuar nga regjimi, por në të njëjtën kohë mbahej nën vëzhgim nga i njëjti, që të mos vepronte kundër politikës qeverisëse të kohës.
E pra, në atë periudhë roli i të shkruarit ishte shumë ndryshe dhe shumë më kompleks. Çfarë do të thotë që të jesh shkrimtar sot në Shqipëri? Me sinqeritet nuk di t’i përgjigjem kësaj pyetjeje, edhe pse nuk më pëlqen që të them gjëra që duken, siç shpesh lexohen apo thuhen.
Dikush e identifikon shkrimtarin si ndërgjegjen e kombit. Unë nuk mendoj se është kështu. Në këtë periudhë historike shqiptare, një autor mund të identifikohet me një person që përpiqet të bëjë më të mirën e të japë maksimumin nëpërmjet të shkruarit.
Nuk duhet nënvlerësuar fakti që po jetojmë në një kohë ku zëri i atij që shkruan nuk dëgjohet dhe nuk pritet më si zëri i një profeti.
Shkrimtari përpiqet që të rrëfejë të vërteta dhe e shkruara e ka këtë veti. Ajo mund të tregojë dhe të flasë konkretisht , nëpërmjet penës së autorëve, mund të nënvizojë apo të nxjerrë në pah ato realitetet për të cilat nuk janë të aftë që të flasin as politikanët dhe as masmediat, që shumë shpesh nuk janë apolitike, ashtu siç duhet që të jenë.
Mendoj se zëri i një shkrimtari, ajo që ai përcjell nëpërmjet shkrimeve të veta është i aftë që të penetrojë në thellësinë e shoqërisë, apo ende më mirë në intimitetin e atyre fenomeneve sociale që e karakterizojnë, duke u përpjekur që t’i shpjegojë sa më mirë.
Në lidhje me këtë me vjen në mendje një pohim mjeshtëror i Anton Çehovit, sipas së cilit detyra e një narratori letrar, nuk është ajo që të gjejë zgjidhjen për të këqijat sociale, por që të nxjerrë në pah, në mënyrën më të pastër e korrekte të mundshme, problemet që mundojnë shoqërinë.
Sinqerisht nuk e di nëse sot ne shkrimtarët jemi të aftë që të shkruajmë për këto problematika në mënyrën që tregonte Çehovi. Në këtë kontekst, lexuesi na jep një ndihmë të vlefshme me gjykimin dhe mendimin e tij.
Duhet që ta pranojmë se nuk është e lehtë për shkrimtarin që të arrijë deri te lexuesi. Nuk duhet të harrojmë kurrë që ajo e editorit është një botë e lidhur me tregun ekonomik dhe editori në mënyrë thelbësore bën si ndërlidhës mes autorit dhe vetë tekstit.
Realiteti editorial përbëhet nga konkurrenca, shpesh e madhe dhe e pamëshirshme, e kjo i bën gjërat më të vështira për një shkrimtar të vogël të një vendi të vogël.
Nuk është aspak e thjeshtë që të bësh që zëri yt të dëgjohet në një realitet kaq të gjerë. Edhe në Shqipëri, si në të gjitha shtetet e tjera, autorët më të lexuar e që flitet më shumë janë ata bashkëkohorë amerikanë, francezë, anglezë apo italianë. Shkrimtarët shqiptarë ndryshe nga ata të shteteve fqinje ndihen të vegjël dhe në pakicë të dukshme krahasuar me atë thelën e madhe të autorëve ndërkombëtarë.
Fole për vështirësitë e të mbajturit një kontakt me lexuesin. Si ia del, pra, që të arrish tek ai që lexon?
Nuk ka rëndësi që të arrish te lexuesi, por është thelbësore të mbash kontaktin me atë, për ta bërë të kuptojë, e po ashtu të kuptojë edhe shoqëria që ‘unë jam këtu dhe jam i gjallë’.
Kam vënë re që shumë shkrimtarë sot bashkëpunojnë me të përditshmet, ndoshta për të pasur më shumë dukshmëri. Unë nuk harroj që jam ndër ata më me fat, romani im fitoi një çmim prestigjioz letrar dhe është publikuar në gjuhë të ndryshme. Kjo sigurisht që është një mënyrë për të mbajtur kontaktin me lexuesin dhe të jesh i pranishëm.
Në veprën tënde “Piramida e shpirtrave” përdor satirën për të rrëfyer një realitet dukshëm shqetësues. Përse zgjodhe këtë stol?
Vendosa që ta shikoj realitetin me ironi, sepse mendoj se satira i përgjigjet më mirë cinizmit të shoqërisë, e që krijon një mjet të vlefshëm e të plotë për të përballur tematikat sociale. Romani im thërret në një farë mënyre “Shpirtrat e vdekur” të Gogolit, një libër që rrëfen me sarkazëm fatkeqësitë e një mashtruesi nga provinca në Rusinë perandorake të vitit 1820.
Në realitet Gogoli shkroi një roman ku denoncon fuqimisht problemet sociale, që vizaton tablonë e një Rusie të çorganizuar, të verbër dhe të shkëputur. “Piramida e shpirtrave” është një rrëfim pa hero, madje, do të flisja për praninë e antiheronjve. Protagonisti është Mark Mara, një menaxher amerikan që për fajin e vet bie në burg, duke u çnderuar.
Kështu që vendos të kthehet në Shqipëri, në tokën e prindërve të tij. Udhëtimi që Marku përballet nuk është vetëm fizik, por edhe shpirtëror dhe mund të identifikohet në kalimin tij nga ferri, në purgator e më pas në parajsë.
Mark Mara kthehet në vendin tij të origjinës me shpirtin e djalit të zot, që kërkon të rigjejë pafajësinë e humbur, duke menduar të kthehet në një vend ende të zhytur në varfëri dhe larg nga negativiteti konsumist.
Por realiteti është që ai e gjen veten duke u përballur dhe plotësisht ndryshe nga pritshmëritë e veta. Ajo që ishte bota e tij e pastër dhe e pafajshme, tani është nën darën e një shoqërie të korruptuar, ku piramidat financiare zotërojnë gjithçka. E pikërisht këtu Marku vendos që të krijojë piramidën e tij financiare, duke harruar dëshirën për shpagim e që të gjejë rrugën e drejtë.
Doja që të rrëfeja me ironi për një realitet që në vetvete ka më shumë fantazi se sa vetë autori, për një histori që është ajo shqiptare e 30 viteve të fundit e ndoshta pjesa më ironike, ose e trajtuar me më shumë humor është ajo e periudhës së tranzicionit.
Si lind personazhi i Mark Marës dhe sa ka te ai nga autobiografia?
Gjithçka që një autor shkruan është autobiografike, edhe pse në realitet Mark Mara nuk ka të bëjë me mua ose me ndonjë afër meje. Po shpjegohem më mirë. Atdheu ynë ka nxjerrë personazhe si Nënë Tereza dhe të gjithë e dinë se ajo gjatë gjithë jetës u përpoq të ndihmonte njerëzit në nevojë e të bënte sa më mirë.
Por ka qenë edhe djepi i personazheve të njohur në Wall Street për spekulimet e tyre financiare. Një nga personazhet e librit tim pyet vete se si ka mundësi që një vend i vogël me një kulturë unike është i aftë që të nxjerrë personazhe kaq të ndryshëm mes tyre.
Ja pra, unë nuk mund të pohoj që Mark Mara është një personazh autobiografik , por sigurisht që pasqyron një pjesë të mirë të historisë sime dhe të vendit, që në njëfarë mënyrë ende jeton në periudhën e tranzicionit.
Siç edhe e përmenda më parë, udhëtimi i protagonistit, që është paksa edhe udhëtimi i kombit merr konotacione biblike; arratisja nga ferri, pra nga komunizmi, ulja në atë që është rruga e mesme, pra purgatori dhe përpjekja e pamasë që Shqipëria po bën për të arritur parajsën.
Ke shkruar përralla dhe rrëfime fantastike; a beson se fantazia gjithnjë i hap portat e realitetit?
Bowles thoshte se ne nuk jemi në gjendje që të themi nëse universi është real apo fantazi. Qasja ime për përrallat në realitet, nuk ka qenë asgjë tjetër veçse një afrim në letërsi. Libri im i parë ishte një libër për tregime fantastike, e mban ato që përkufizoheshin si “përrallat e reja”, thuajse një produkt laboratorik, të përshtatur për njeriun ri.
Nga përralla e re u eliminua gjithçka që është magjike në përralla, duke e kthyer atë absolutisht reale, të një realiteti të çuditshëm dhe të varfër. Ende e mbaj një kopje të atij libri dhe kur marr për të lexuar ndonjë paragraf trishtohem, sepse e përjetoj keq, sikur të ishte një pasion i imi apo një dashuri e prishur gjatë adoleshencës.
Duke u kthyer në ato vite, më pas përgjatë kohës sigurisht, zbulova libra të tjerë që rrëfenin përralla, duke iu afruar atyre të vëllezërve Grimm psh, e atëherë vendosa që të shkruaja përralla në këtë stil. Histori si magjia, por nuk gjeja çelësin e duhur që të mund ta finalizoja.
Një ditë erdhi iluminimi; zbulova një libër të Italo Calvino-s, ‘Përralla italiane’ dhe vetëm duke lexuar parathënien, pra vetëm nëpërmjet atyre fjalëve gjeta çelësin që më duhej për të nisur të shkruaja ata përralla që doja.
Për mua Calvino ishte si Virgjili për Dante-n, një udhërrëfyes thelbësor dhe i rëndësishëm. Kështu në 1996 publikova volumin e parë të “Përralla shqiptare” dhe në 2005-ën i dhashë shtëpive botuese volumin e dytë.
Më në fund publikova histori që e bëjnë lexuesin të hyjë në një rreth magjik dhe jo në rrëfime që nuk u ngjasojnë fare përrallave. Madje edhe kam shkruar një libër me 100 novela që ndoshta, me ftesë të redaktorit tim do të publikohet edhe në italisht.
Rrethi magjik duhej të mbyllej me këtë publikim të fundit, por duke lexuar rrëfime fantastike, më edhi në mendje që të shkruaja një histori fantazie dhe tmerri që titullohet “Kopshti i trëndafilave pa erë” e kështu vazhdon saga e përrallave dhe rrëfimeve popullore.
Në këtë pikë më vjen që të përmend një frazë danteske “Lëreni çdo shpresë, o ju që hyni”, sepse nuk e di nëse do të lirohem ndonjëherë nga dëshira për të shkruar me fantazi, ose nëse do të dua që të dal nga bota magjepsëse e përrallave. Është një realitet i jashtëzakonshëm.
Nëse do të kishe një sferë magjike, çfarë të ardhmeje do të pëlqente që të shikojë për Shqipërinë tënde?
Protesta studentore në vitet 1990-1991 u bë e fortë dhe kompakte kundër regjimit diktatorial dhe sidomos ishte qëndrimi i të gjithë popullit shqiptar. Parulla e përdorur gjatë atij revolucioni ishte shumë domethënëse dhe recitonte fjalë shumë të forta dhe aktuale “E duam Shqipërinë si gjithë Europa” .
Më shumë se sa sfera magjike, do të më pëlqente të kisha një llambë dhe t’i kërkoja xhindit tri dëshira të mbyllura në një: Shqipëria në Europë. Po, dua ta shikoj vendin tim që të bëhet pjesë e Bashkimit Europian. E shikoj si një fund të rëndësishëm për të arritur, jo vetëm për Shqipërinë, por për të gjitha vendet që bëjnë pjesë në Ballkanin perëndimor.
Sot në Itali ekziston në grup shkrimtarësh shqiptarë, të rinj që jetojnë në qytetet italiane, por pavarësisht gjithçkaje nuk ndihen autorë europiane. Të mos bësh pjesë në Europë do të thotë të mos bësh pjesë në një familje. Një ditë një koleg më pyeti për arsyen se përse shqiptarët, shumë prej tyre, kanë këtë dëshirën që të hyjnë në Europë.
I kërkova që të mendonte për një botë pa “kontinentin e vjetër”, çfarë të ardhmeje do të kishin vendet që sot e formojnë? Asnjë! Do të provonin uri, luftëra dhe sundim. E tashmja dhe e shkuara bëjnë pjesë pa diskutim te e ardhmja, e kjo nuk anashkalohet. E ardhmja nuk mund të jetë pa e përmbajtur të shkuarën.
Çfarë lexon Virgjil Muçi?
Në këto momente po lexoj një libër shumë interesant të autorit izraelit Yuval Noah Harari, që të ndihmon ta kuptosh më mirë botën e së nesërmes, që ai përpiqet që të shpjegojë sa më mirë të mundet.
“Edipi mbret” i Sofokliut është një nga librat e mi të preferuar dhe sigurisht që më ka frymëzuar shumë dhe më ka stimuluar që të rrëfej atë që ndodh në Ballkan. E rilexoj gjithnjë e me mjaft qejf Kafkën dhe e pranoj se lexoj pak letërsi shqiptare, në mos gjërat më domethënëse sepse mendoj se autorët e atdheut tim duhet që të hapen më shumë me botën.
*Përktheu për Politiko.al: Irgis Hysenaj
Financuar Nga Bashkimi Europian
