PRINT/ Maks Velo: Koleksionin e punëve të mia dhe një seri ikonash ia dhanë një kaldaisti për ta djegur

Ky shkrim është pjesë e rubrikës së re “PRINT” që hap Politiko.al me materiale të nxjerrë nga fondet e Periodikut dhe të Librit të Biblikotekës Kombëtare. Botuar në Gazeta “RD”, dt. 10 korrik 1991, nr. 51, fq. 3.

Një javë mbas arrestimit tim, gardiani m’i lidhi duart dhe më çon në dhomën e hetuesit, hapet dera dhe çfarë të shoh: dhoma ishte mbushur plot: Qindra piktura, pastele, akuarele, vizatime ishin aty. Në aktakuzën shënohen 246. Aty ishin gjithë koleksioni i punimeve në dru të mjeshtërve popullorë, 13 ikona dhe gjithë librat e artit modern të hedhura nëpër dysheme, në tavolinë dhe në krevat.

Ato qëndruan aty disa muaj në seancat sadiste gjatë pyetjeve të hetuesit. Të hedhura një mbi një nuk mund t’i prekja dot. Mbi secilën prej pikturave kisha punuar orë dhe ditë të tëra, kisha ëndërruar e kisha shpresuar, i doja duke menduar se do t’i shoh të varura në ndonjë sallë ekspozite. Ndërmjet tyre pjesën më të madhe në numër e bënin vizatime e pastele abstrakte (të parat të bëra në Shqipëri). Ishte edhe një vizatim i mrekullueshëm i Rilindjes. Ma kish dhuruar Viktori Puzanova para se të vdiste. Paraqiste një fëmijë me kokën e ngritur lart, punuar me sepja.

Kishin marrë gjithë librat: një botim i shkëlqyer për Henri Murin, 2 albume për Van Gogun, maskat afrikane, 2 libra për Pikason, 2 për impresionizmin etj. Të hedhura pashë ikonat e vogla familjare dhe disa më të mëdha që i adhuroja si mesazhe shekullore arti, që i kishin pikturuar duart e mëdha të stërgjyshërve, (në familjen e Velave ka qenë dhe një piktor ikonash) që i kishin fshirë e ndezur kandil gratë nga Dardha. Aty në studio më dukeshin si copa arti bizantin popullor të marra nga shekujt dhe të varura aty. U tmerrova kur pashë atë koleksion unikal të artit popullor, punimet në dru të mjeshtërve nga gjithë artet e vendit. Mezi i kisha mbledhur, me shpenzime, një e nga një si ata zhytësit që mbledhin perla, ashtu gëzohesha edhe unë kur gjeja një skulpturë të vogël me vlerë.

Kisha shkuar e takuar barinj në Kolonjë, Sarandë, Rrogozhinë, Mirditë, Shkodër, Dibër, Voskopojë. Ishte një koleksion i mbledhur për 20 vjet dhe ishte më i pasuri për skulpturën baritore. Punimet më të mira ishin të një skraparlliu, Iliaz Turhani. Plaku i urtë skraparlli kish bërë rreth 30 punime. Na ndau arrestimi im. Nuk e takova më. Kur dola kishte vdekur. Në tavolinën e trupit gjykues kishin vënë edhe një punë të tij, një njeri të lartë rreth 50 cm., të punuar me një primitivizëm naiv.

Prokurori i rrethit të Tiranës bërtiste. – Ja, ky është si Pikasoja.

-Jo, - i thashë, e ka bërë një mjeshtër popullor.

-Po, por ti e ke fajin. Ti e mësove të punonte kështu.

-Jo, ata nuk i mëson dot, ata i bëjnë si dinë vetë. Nuk dëgjojnë asnjë.

Si t’i shpjegoja këtij kryeprokurori, i cili nuk dinte as emrin e Van Gogut. Në qoftë se Iliazi ish aq i aftë sa Pikasoja kjo ishte lëvdata më e madhe për Iliazin. Por me injorancën e tij ai thoshte një të vërtetë.

Arti i madh është gjithmonë një. Qoftë popullor ose i kultivuar. Nëna ime kish fshehur, kur hetuesi rrëmbente si bandit e fuste në thasë çdo gjë, p.sh., një bust të mrekullueshëm të Skënderbeut, 14 cm. në dru bushi.

Ai koleksion prej 70 punimesh kish një vlerë të paçmuar kombëtare.

Ekspertë në gjyq ishin një grup prej 3 vetash: Kujtim Buza, Foto Stamo dhe Skënder Milori. Kam dashur që një ditë ekspertiza shumëfaqëshe e tyre të botohet që të njihet nga opinioni artistik si çmohej e gjykohej në atë kohë. Aty thuhej se “e gjithë kjo krijimtari” bie në kundërshtim me porositë e Partisë së Punës së Shqipërisë dhe kundërvihet në mënyrë të hapur me realizmin socialist në art”.

Gjykatësi dha vendimin 10 vjet heqje lirie dhe sekuestrimin e gjithë materialeve si prova.

Çfarë u bënë gjithë ato punë më mundonte gjithmonë. Kur u lirova më ’86 nuk pyesja dot, atmosfera ishte e rëndë. Në Nëntorin e 1990 i dërgova letër Kryetarit të Gjykatës së Lartë, prej të cilit nuk mora përgjigje. Vazhdova të pyes. Më në fund mora vesh fatin e thesarit tim.

Më 13 Qershor takova punonjësen e Gjykatës së Rrethit, Ruko Sako. – Të njoh, - më tha, - i sollën këtu me thasë nga hetuesia me një vendim për asgjësim. I mbajta këtu për 3 vjet më ’81 ia dhashë kaldaistit, i dogji të gjitha.

-Të gjitha? – e pyeta dhe ikonat dhe punimet e drurit?

-Po, të gjitha. Bile meqenëse ishin afër shkova në Institutin e Kulturës Popullore, iu thashë t’i shihnin ato punimet e drurit. Ata nuk erdhën. U dogjën edhe ato.

Mesa duket kishin frikë, se ne ishim si ata njerëzit në mesjetë kur iu binte kolera; nuk iu afrohej njeri as për t’i parë, as t’i preknin gjërat e tyre.

Të gjitha u dogjën. Kjo është historia e pjesës më të dhimbshme të jetës sime. Nuk bëra vetëm 8 vjet burg, por pata dhe një humbje që nuk ma shlyen dot asgjë. Dhe gjyqet e inkuizicionit, as ato të Hitlerit nuk vepronin kështu. Nuk besoj se mund të gjendet në praktikën botërore të gjyqtarisë një rast analog.

Pjesa më e madhe e fajit bie mbi hetuesin, dhe sidomos mbi komisionin e ekspertizës. Përse duhej të digjeshin ikonat, në Korçë e Berat kish muze që mbanin mijëra ikona?

Le pastaj për koleksionin e artit popullor.

Kush e “mohoi artin e madh e të lavdishëm të popullit tonë”, ne që sakrifikuam, i mblodhëm, i ruajtëm apo ata që i rrëmbyen, i gjykuan, i dogjën?