10 libra më të mirë në shqip të vitit 2023; një përzgjedhje e të përzgjedhurve të Politiko

10 tekstet e Elsa Demos: Nga librat e fqinjit te tregimet e Koliqit “që i kursyen 10 vjet psikanalizë” 

Familja ime nuk ka pasur bibliotekë, qoftë dhe një raft librash. Bibliotekën e vërtetë e kishte fqinji ynë, që kishte qenë student letërsie në Tiranë në vitet ’70. Ai ishte përjashtuar nga universiteti dhe ishte punësuar në naftë pa dëshirë, në qytetin e vogël të Patosit që mblidhte njerëz të shpërngulur. Më tërhiqnin kopertinat bojëgjaku dhe volumet si artefakte jo të zakonta që krijonte ai njeri. Kopertinat ishin kolazhe surreale, që do t’i gjeja më vonë te dadaistët dhe artistë të avangardave të fillimshekullit të njëzetë.

Në brendësi kishte realizëm: Balzak total me “Komedinë njerëzore” apo Stendal total me “Lysien Lëvenin”, “Vanina Vaninin”, “E kuqja dhe e zeza”, të lidhur në një libër të vetëm. Këtë të fundit sot e ruan familja ime, ndërsa unë ruaj prej asaj biblioteke “Iliadën”, “Odisenë” dhe “Olivier Tuistin”, që nuk puqet fare me kopertinat e “Naim Frashërit” apo me lehtësitë e sotme. Librat me kopertinë artizanale nuk kishin tituj dhe autorë (kishte seri veprash si ajo e Shekspirit, që ai njeri nuk e kishte cenuar).

I zoti i gjente në raft symbyllazi. Kopertinat, punuar me dorë, me karton të fortë, i vishte me një pastiche fragmentesh gjeografike, shtypshkrimi e dizajni, të prera nga revistat, që nuk kishin kurrëfarë lidhjeje mes tyre. Një kaos i organizuar, ashtu si libri i mirë organizon kaosin, kaosin e çdo lloji, brenda dhe jashtë nesh. 

1.Tregimet e Koliqit kanë pasur tek unë efektin e një takimi mistik në Veriun malësor dhe në atë qytetar (“Nusja e mrekullueshme”, “Ândërr e nji mbasditje vere”, “A ta laçë?...”, “Hanë gjaku”). Aty ka një fuqi shortare që tërheq personazhet e të rinjve, të rrëmbyer nga malli për vera të fikuna e stinë të largta. Janë të rinj me shpirt të vjetër. Kjo e bën modern Koliqin. Një tregim si “Kumbulla përtej murit” më ka kursyer dhjetë vjet shkuarje te psikanalisti. Atë efekt shërues kam përjetuar.

2. Fëminija nuk mund të jetë parajsë e shkëputur nga bota e të rriturve, bota e gënjeshtrës, e marrëveshjeve të heshtura, që e bëjnë moralin e kafshëve të shkëlqejë para atij të njerëzve, si te “Stina e stinëve - Këngë fëmijërie” e Kasëm Trebeshinës. Kjo novelë, që mund të klasifikohej në zhanrin e “coming of age”, për mua është nga më të arrirat në letërsinë shqipe. Ka nën të një përrua të virgjër sensualiteti për bukurinë e femrës dhe jetës pa turpin e shtirë. Më kujtohen fjalët e djaloshit-narrator: Preka ato pjesë të trupit të saj që nuk ngjanin me të miat. 

3. Shqipëria vuan nga mungesa e një imazhi të saktë për veten. Prandaj, lexuesi që kërkon ta shohë të shëruar këtë vend, le të lexojë serinë e romaneve (2008-2012) të Idlir Azizaj - Nivik, nga të cilat po përmend: “Katër ose një film i fundit mbi komunizmin tonë”, “Gazetarja e kulturës vetvritet, shpirti i saj në drejtim të paditur”, “Ti doje të shkruaje një fugë”, që mund të lexohen si një tekst i vetëm. Gjuha dhe stili shkojnë në harmoni me përmbajtjen, me sindromat parodike shqiptare. E kam përjetuar leximin e kësaj serie si festë të gjallë dhe të egër kulture. 

4. Përtej prezantimit si “vrasëse fëmijësh”, Medea është figura që vazhdoj ta ndjek me kuriozitet në letërsi dhe arte, nga Euripidi, Pasolini, Lars von Trieri e deri tek versioni për skenë i Idlir Azizajt. Por Christa Wolf-i, me rishkrimin mjeshtëror të mitit në romanin “Medea”, bën një kapërcim të mprehtë sa konceptual - me hapësirën që i ka dhënë çdo zëri në histori - aq edhe politik me trajtimin e fajit kolektiv. Krimi është gjithmonë politik edhe kur duket si vetëm krim brenda familjes. 

5. “Vepra në të zezë” e Marguerite Yourcenar-it është historia e Zenonit, një aventurier në kërkim të dijes në shek. XVI, në epokën e përparimit të Turkut, herezisë dhe e mungesës së lirisë së mendimit. Sot, individë si Zenoni janë të kërcënuar nga doktrina e teknologjisë së lartë dhe përparësia e numrit. Thënë me fjalët e Yourcenar-it, vegjëlia mezi pret ta shohë në turrën e druve të ngjashmin e Zenonit dhe “është e rrezikshme të mos ia japësh qenit të stanit kockën që ia ke tundur para turirit”. Leximi i këtij romani më krijoi një urë lidhëse me tmerrin e botës që shfaqet në pikturën e Hieronymus Bosch-it dhe me epokën e Erazmit të Roterdamit, Kampanelës e Xhordano Brunos, dy të fundit të dënuar nga Inkuizicioni. Nga Brunoja kam në dorë aktualisht “La cena de le ceneri”. 

6. “Djathi dhe krimbat. Bota e një mullisi të shekullit XVI” është historia e Menokut, i ekzekutuar nga inkuizicioni për herezi, sepse kishte një kozmogoni të vetën. Shenjtëria ishte për të vetëm një mënyrë jetese e sjelljeje praktike. Ai vlerësonte vullnetin për të bërë mirë dhe besimin se shpirti i Zotit ndodhet tek gjithkush dhe se të duash tjetrin është gjë më e lartë se të duash Zotin. Ai nuk përsëriste si papagall mendimet dhe tezat e të tjerëve dhe frika nuk ia ndrydhi pavarësinë intelektuale. Leximi i këtij libri i bën jehonë jetës në një trup parakristian, thënë ndryshe, jetës pa doktrinë.

7. Ka libra vlera e të cilëve del në dritë për shkak të rrethanave. “Siddhart’ha” e Herman Hesses hyn te kjo listë prej motrës sime. Në vitet e saj të fundit, figura e Siddhart’ha-s ishte si një i tretë mes nesh. Kisha shpresë se ajo, ime motër, do të gjente një lloj qëllimi për t’u çliruar nga ëndrrat e makthit dhe hidhërimi, për t’u prehur me zemër të zbrazur dhe që pastaj t’i zgjohej ai thelb i thellë prej misteri të madh, ashtu si te Siddhart’ha. 

8. Nga vëllimi gjermanisht-shqip “Nuk mund të jetë zi” i Gottfried Benn-it kujtoj poezitë “Radio” dhe “Epo njerëz janë”. Poezinë nuk mund ta tregosh, po aq e vështirë është edhe të thuash se çfarë të ka bërë të përjetosh. Ky libër më kujton saktësisht stinën, vendin, orën kur e kam lexuar me dikë, kokë më kokë, nën dritën e një neoni të vogël. Të dy kemi qeshur dhe i jemi gëzuar humorit të zi të Benn-it, këtij mjeku i bërë poet, nga më të çuditshmit e gjuhës gjermane. Ky kujtim më tërheq sot te këto vargje të Benn-it: “Të mbaj si një plagë/mbi ballin tim, e cila nuk mbyllet/Nuk dhemb gjithmonë. Nuk rrjedh/prej saj zemra sa të vdes./Veç nganjëherë më erren befas sytë/dhe ndiej në gojë gjak.”

9. Leximi i disa veprave të Elfriede Jelinek-ut ndryshoi tek unë kërkesën ndaj librit: çfarë do të thotë “i bukur”; çfarë është “e bukur” në fjalë dhe mendim. Romani i saj “Dashnoret”, që nuk ka të bëjë me melodramën e raporteve intime, kalimtare, të fshehta apo jashtëmartesore, përkundrazi, bën publik përdorimin nga varësitë njerëzore e çdo lloji, qofshin këto natyrale apo jo, si puna, rinia, martesa, fëmijëlindja. Prej këtyre varësive burrat dhe gratë shkojnë bashkë drejt vdekjes së ngadaltë.   

10. Nuk kam lexuar akoma një vepër që ta tejkalojë “Kështjellën” e Franc Kafkës, autor që e kam ndjekur në vite, nga botimet e para në revistën “Nëntori” tek më të fundit. “Kështjella” mbetet për mua një vepër për poshtërimin njerëzor, një lloj poshtërimi ku tjetri nuk është i vetëdijshëm që po poshtërohet, sepse poshtërimi apo shnderimi pa dhunë fizike - ndërkohë që arti i sotëm i mainstream-it e ka të vështirë ta shmange paraqitjen pa dhunë - është forma më perfide për ta asgjësuar njeriun.  

10 libat e vitit 2023 nga autori Ndriçim Kulla

“Bota e Sofia-s”, nga Jostein Gaarder  

Prej shumë dekadash vazhdon te jetë një roman best-seller që gjithmonë arrin të na udhëheqë drejt rizbulimit të filozofisë nëpërmjet syve kuriozë dhe ëndërrimtarë të një vajze të re. Një libër ideal për t’i afruar lexuesit me mendimin filozofik dhe shërbestarinë e tij për jetën dhe refleksionet ndaj saj.   

“1984”, nga George Oruell

Një përfaqësim i kthjellët dhe tronditës i totalitarizmit dhe njëri nga librat më të mirë të shkruar ndonjëherë për politikën, komunikimin njerëzor, propagandën dhe të ardhmen e njerëzimit.  Një libër i domosdoshëm, sidomos për njeriun shqiptar.  

“Don Kishoti” nga Migel Servantes. 

Përtej historisë së dashurisë dhe bëmave kalorsiake të autorit, ky roman është monumenti i përjetshëm që Servantesi ka dashur të ngrejë për të dëshmuar krizën e besimit jo vetëm të kohës së tij, por të të gjitha kohrave, për njerëzit e kulturës dhe fisnikërisë që përballen dhe rrëzohen përpara një bote që nuk cmon dhe vlerëson më idealet.     

“Përtej së mirës dhe së keqes”, nga Fridrih Niçe

Pavarësisht se “Kështu foli Zarathustra” është libri më i madh i Niçes, kryevepra e tij e mendimit, që e pasqyron tërësisht botën e tij filozofike karshi botës dhe kombeve të Europës, konsiderohet pikërisht ky libër. Për autorin, të gjitha doktrinat filozofike gjenden të shtrënguara në darën e moralit. Zgjidhja që ai jep është një filozofi që nxit dhe promovon shpirtërat e lirë. 

“Bashkëpirja” nga Platoni

Në dukje një vepër e kushtuar erosit dhe dashurisë, e në veçanti  qasjeve të ndryshme ndaj tyre, ky dialog nga më të famshmit e Platonit, vendos në qendër konceptin e retorikës, të kuptuar jo thjesht si një art. Përkundrazi, vlera e veprës qëndron më shumë nëse arrin të na bëjë të kuptojmë sidomos dinamikat interesante ku ngërthehen tema të tilla universal si pushteti dhe konsensusi. 

“Moderniteti i lëngshëm”nga Zygmunt Bauman

I shndërruar sot në njërin nga termat objektivisht më të njohur dhe domethënës, moderniteti i lëngshëm është një koncept i krjuar enkas nga sociologu polak për të përshkruar epokën tonë.     

Bëhet fjalë për një teori brilante, që sintetizon të gjithë karakterin e paqëndrueshëm dhe gati relative të kohës ku po jetojmë prej dekadash, ku ndryshimi është e vetmja gjë e qëndrueshme dhe pasiguria, e vetmja siguri.

“Arti i të dashuruarit” nga Erich Fromm

Njëri nga librat më ndikues të psikologjisë që njihet si një kod i pashkatërrueshëm për ta jetuar dhe brendësuar dashurinë si një komponent zhvillues për jetën e çdo njeriu në raport me shoqërinë.  E kjo për faktin se të dashurosh do të thotë të mos posedosh, të lësh të lirë e të ndihmosh në zhvillimin total të personalitetit të tjetrit, brenda një plotërie të gjithanshme dashurie në të gjitha dimensionet.   

“Inteligjenca emotive”, nga Daniel Coleman

Njëri nga autorët më përfaqësues të kohës në fushën e psikologjië, Coleman ka arritur të frymëzojë njerëz në të gjithë botën për të zhvilluar një ndërgjegjie akoma dhe më të lartë emotive për të përmirësuar kështu marrëdhëniet ndërpersonale të njerëzimit. 

“Komedia hyjnore” nga Dante

E njohur prej më shumë se 7 shekujsh si një kryevepër, aktualiteti i kësaj vepre qëndron në faktin se Dante na mëson gjithmonë të shohim përtej realitetit të jetës dhe për të rrokur brenda këtij realiteti simbolet e asaj që nuk është reale, dhe për të shpalosur kështu një ide, një mendim, një ëndërr. E gjitha kjo na mëson njëherësh edhe se cfarë është në të vërtetë një mëkat dhe se si ne arrijmë të refuzojmë njohjen e së mirës dhe së keqes, si mundësi të vetme të shpëtimit.  

“Lufta dhe paqja”, nga Lev Tolstoj

Magjepsës, unik, i paanë, këto janë disa nga cilësorët që i janë mveshur këtij libri. Megjithatë, ai nuk duhet të konsiderohet si një libër që flet vetëm për Rusinë dhe epokën e Napoleonit. Përkundrazi, ai rrëfen më në thellësi të gjithë përbërësit e luftës dhe të paqes që zhvillohet jo vetëm midis shtresës së lartë, por edhe shtresës së ulët, madje edhe brenda mureve të cdo familjeje. Në këtë perspektivë, ky libër, befasisht, shpjegon shumë edhe diçka për ty, për familjen tënde dhe vëndin e saj në shoqëri. 

“Profeti” nga Kahlil Gibran

Një kryevepër e ndërthurjes së mencurisë filozofike me sugjestionin poetik, Gibran eksploron të gjitha temat universal të njeriut, nga dashuria, fati dhe spiritualiteti, me një ndjeshmëri të thellë dhe me një gjuhë të rrallë e mbresëlënëse. Pa rënë në dogmatizëm, po duke i lënë hapësirë interpretimit të lirë të lexuesit, “Profeti” ka arritur të mbetet një vepër që i drejtohet përjetësisë dhe që në breza do prekë të gjithë kordat më të fshehta të shpirtit njerëzor.

10 librat e vitit 2023 sipas botuesit David Hudhri

1. Mendo dhe pasurohu (Think and Grow Rich) – Napoleon Hill

Botues: Pema

Përkthyes: Ridvan Bunjaku

Ky është një libër klasik i përmirësimit vetjak, botuar në vitin 1937. Autori ka intervistuar njerëzit më të mëdhenj të kohës dhe përmes parimeve të tyre të ndryshon rrënjësisht mendësinë, duke të ndihmuar të kuptosh se rrethanat në jetën tënde mund t’i krijosh ti, jo të jesh viktimë e tyre, si dhe të ndihmon të kuptosh fuqinë e mendjes tënde dhe si ta shfrytëzosh.

2. Katër marrëveshjet (The Four Agreements) – Don Miguel Rui

Botues: Minerva

Përkthyes: Ilir Pustina

Një libër i vogël dhe i mrekullueshëm spiritual për lirinë dhe rritjen personale. Tregon se si që të vegjël na rrënjosen nga prindërit, mësuesit, shoqëria e media, sjellje dhe bindje të cilat i marrim të mirëqena dhe mund të na shkaktojnë vuajtje të panevojshme, ndjenja negative, mungesë vetëbesimi e vetëvlerësimi. Të ndihmon të shpëtosh prej tyre në mënyrë që të provosh liri mendore e shpirtërore, lumturi e dashuri, e për rrjedhojë të ndërtosh raporte më të mira me veten dhe të tjerët.

3. Baba i pasur, baba i varfër (Rich Dad, Poor Dad) – Robert Kiyosaki

Botues: Argeta LMG

Përkthyes: Çeltina Lloshi

Një libër i shkëlqyer që të ndihmon të marrësh në dorë financat personale, duke krahasuar si mendojnë e veprojnë të varfrit dhe pasanikët, si të kuptosh asetet dhe detyrimet. Rrëzon normat tipike se duhet të diplomohesh, të gjesh vend pune, të blesh shtëpi me kredi, dhe të këshillon se si t’i shpëtosh këtij kurthi e të krijosh liri financiare për veten.

4. Parime (Principles) – Ray Dalio

Botues: Minerva

Përkthyes: David Hudhri

Një nga librat më të mirë për përmirësimin e vetes, si nga ana personale, ashtu dhe profesionale. Autori ofron parimet që e kanë ndihmuar të arrijë sukses në jetën e tij, të cilat të bëjnë të shohësh me objektivitet të qartë veten dhe jetën tënde, t’i mendosh si një makineri ku çdo pjesë duhet rregulluar e përsosur për të sjellë rezultatin që dëshiron. Ai thotë se në jetë do të përballemi vazhdimisht me të njëjtat probleme dhe të nxit të nxjerrësh parimet e tua në mënyrë që t’i menaxhosh më mirë e më me efikasitet në të ardhmen.

5. Efekti shumëfishues (The Compound Effect) – Darren Hardy

Botues: Koliqi

Përkthyes: Elvi Sidheri

Një nga librat më të mirë për arritjen e synimeve. Gjithçka që dëshiron të arrish në jetë, është rezultat i mijëra veprimeve dhe zgjedhjeve të vogla e në dukje të papërfillshme, të cilat bëhen vazhdimisht, përditë. Këshillon zgjedhjen e zakoneve të duhura që na sjellin përfitime në jetë dhe eliminimin e atyre që na dëmtojnë.

6. Meditime – Mark Aureli

Botues: Minerva

Përkthyes: Arben Shehu

Një prej librave më të mirë filozofikë që ekziston. Brenda ka citate, reflektime, ushtrime shpirtërore dhe udhëzime nga perandori romak Mark Aureli, të cilat edhe pse janë shkruar 2 mijë vite më parë, kur i lexon duket sikur janë shkruar sot. Është një manual për jetën dhe të ndihmon të gjesh përgjigje për çdo pikëpyetje apo dilemë, si të gjesh vendin në botë, si të përballesh me vështirësitë, si të sillesh me të tjerët. 

7. Breaking the Habit of Being Yourself (Të thyesh zakonin e të qenit vetvetja) – Joe Dispenza

Një qasje e veçantë për të tërhequr atë që dëshiron në jetën tënde dhe se si të bëhesh ai që synon. Deri në moshën 35 vjeçare, 95 për qind e personit që je është një set programesh të pavullnetshme, sjelljesh të memorizuara dhe reagimesh emocionale, të cilat, përmes neuroplasticitetit (aftësia e trurit për të ndryshuar), secili prej nesh mund t’i ndryshojë. Gjithashtu, autori thotë se nëse ndihesh sikur tashmë e ke arritur atë që dëshiron, do ta tërheqësh në jetën tënde, dhe emocioni kryesor për këtë është mirënjohja. 

8. Total Recall (Kujtim i plotë) – Arnold Schwarzenegger

Autobiografia e Arnold Schwarzenegger, një libër goxha voluminoz, tregon arritjet e pazakonta të një emigranti nga një fshat i vogël i Austrisë, i cili kishte një vizion të qartë për jetën e tij, dhe ajo përfshinte Amerikën. Që nga kampion bote për bodybuilding, biznesmen i suksesshëm i pronave të paluajtshme, ylli i Hollywood-it dhe deri te guvernatori i suksesshëm i Kalifornisë, historia e Schwarzenegger-it është kaq frymëzuese, saqë të bën të flakësh çdo justifikim që ke, e të vihesh në punë për të arritur synimet.

9. As a man thinketh-James Allen

Botues: Pema

Përkthyes: Ridvan Bujanaku

Një libër shumë i shkurtër, por goxha ndikues, i botuar në vitin 1903. Autori thotë se ti je ajo çfarë mendon, qoftë e mirë apo e keqe, dhe tërheq në jetën tënde atë që mendon, qoftë pozitive apo negative. Të nxit të marrësh përgjegjësi që të zgjedhësh mendimet që të shërbejnë ty dhe ta mendosh mendjen si një kopsht, të cilin mund ta mbjellësh me zgjuarsi, ose të lësh lloj-lloj barërash të rriten: sido që të veprosh, do të të japë frytet.

10. Në kërkim të kuptimit (Man’s search for meaning) – Viktor Frankl

Botues: Minerva

Përkthyes: Blendi Lami

Një nga librat më të shkëlqyer psikologjikë dhe një rrëfim i dhimbshëm për tmerret e përjetuara prej autorit dhe të burgosurve të tjerë në kampet e përqendrimit. Autori ka një citat shumë të bukur që thotë: Gjithçka mund t’i merret njeriut përveç një gjëje – lirisë së fundit njerëzore – të zgjedhë qëndrimin e tij në çfarëdo rrethane që përballet.