"A non-transparent project", BIRN: A verbal agreement by Rama prompted the contested interventions in Spaç

A ground-floor building, once known as the visiting room in the infamous Spaç prison, is striking with its plaster and the whiteness of fresh paint, creating a stark contrast to the gray brick buildings of what remains of the former ruined camp of the communist regime, which is protected as a second-category cultural monument.

The Spaç prison camp was built by the Enver Hoxha regime in 1968 to exploit the labor of thousands of political prisoners in the extraction of copper and pyrite in the mine. Although it is a symbol of the brutality of the Albanian totalitarian regime, in the last three decades, efforts by the former persecuted to conserve this monument, with the aim of turning it into a museum, have failed.

But a courtesy meeting between Prime Minister Edi Rama, director Namik Ajazi, and former persecuted Visar Zhiti in September 2023 set in motion a non-transparent project for restoration interventions at this site, sparking anger and opposition from former politically persecuted people.

Ajazi and Zhiti have presented the Prime Minister with plans to make a film dedicated to this prison as a tribute to the suffering of political prisoners and have asked him for help in realizing this project. Rama's verbal promise has set in motion the National Institute of Cultural Heritage, which has tendered in April works worth over 100 thousand euros that foresee interventions in several existing buildings.

Director Kreshnik Ajazi admitted in a phone conversation with BIRN that the interventions will be in function of his film project, even though there is no agreement with state institutions on the purpose of these interventions.

"We have a verbal agreement with the prime minister and the minister of culture," said Ajazi, calling the interventions "partial and in service of the government's project for the conservation of the prison."

Ajazi was in Spaç on Monday with officials from the Institute of Cultural Heritage and claimed to BIRN that the works have not affected the originality of the buildings.

"We don't have specialized studios to do gray stucco, but with special effects in the film they will look like they were originally," Ajazi said.

Writer Fatos Lubonja, who served part of his 17-year sentence as a political prisoner in Spaç, opposed the interventions and stressed that “a restoration cannot be made based on the needs of a film.” Lubonja also said that the interventions made do not respect the truth.

"Let's take a detail, the watchtower, which looks like it came out of a Hollywood movie, it does not resemble the truth that those who suffered in this prison remember," said Lubonja.

Konservimi i burgut të Spaçit është një çështje e debatueshme edhe nga specialistë të ndryshëm të trashëgimisë kulturore se si mund të realizohet.

“Mendoj se duhet të ruhet, por duhet të jemi të vetëdijshëm që s’mund të kthehet siç ka qenë, sepse është shumë autentike dhe unë mendoj se ndërtesat flasin shumë më tepër në gjendjen që janë se sa të suvatohen me suvanë e 2025-ës,” tha Lubonja, ndërsa shtoi: “kjo është si të fshish historinë”.

Edhe Zenel Drangu, kryetar i shoqatës së të përndjekurve politikë të Shkodrës, një prej të burgosurve që ka vuajtur më gjatë brenda mureve të këtij burgu (1973 -1989) e sheh gjithashtu restaturimin me shqetësim dhe jo në përputhje me të vërtetën.

“Nuk mund të bëhet si një burg modern i ditëve të sotme, kur ai ka qënë një eksperiment njerëzor me ne që kemi vujtuar aty, ku e vetmja gjë që mendonim gjithë ditën ishte buka,” tha Drangu.

“Ato qeli duhet të tregojnë të vërtetën se si kemi vuajtur,” shton ai, duke paralajmëruar një reagim konkret të shoqatave të ish-të burgosurve politike për të kërkuar ndërprerjen e punimeve.

Aktivistë të trashëgimisë kulturore kanë reaguar publikisht kundër restaurimeve pas postimit në platformën Facebook të fotove që tregojnë godinat e lyera me të bardhë nga Arnen Sula, drejtor i organizatës “Tek bunkeri”.

Sula, një aktivist i ri që ka udhëhequr disa projekte me fokus ruajtjen e memories, kryesisht të realizuara në Spaç, i quan ndërhyrjet “të papërgjegjshme”.

“Ndërhyrjet janë të pakontrolluara dhe po dëmtojnë rëndë paraqitjen autentike të objektit, duke fshirë gjurmët e së kaluarës dhe duke zhdukur memorien historike që ai mbart,” shkruan ai, ndërsa kërkon ndalimin e punimeve.

Sula i tha BIRN-it se shqetësimi i tij nuk është i veçuar dhe se shumë aktivistë e organizata të tjera po kërkojnë që punime të tilla të bëhen duke respektuar vuajtjet e ish të burgosurve dhe rrëfimet e tyre mbi burgun.

“Vetëm kështu mund të garantohet një restaurim i kujdesshëm që respekton realitetin e Spaçit siç ka qenë,” thotë ai, duke kërkuar që të mos përdoret një vend kujtese si skenë filmi.

I njohur në dokumente si reparti 303, burgu i Spaçit, shërbeu si një kamp punë të detyruar për të burgosurit politikë të regjimit komunist.

Sipas hartës së vitit 1968, të gjitha godinat ishin njëkatëshe prej pupuliti, por në vitet e mëvonshme pamja e këtij kampi ndryshon disa herë fizionominë pasi u ndërtuan fjetoret 3-katëshe dhe ndryshoi funksioni i disa prej godinave të tjera.

Projekti i publikuar nga IKTK parashikon disa ndërhyrje në godinat të mbetura ende në këmbë, ndër to dhe rindërtimin e tarracës së apelit, ku të burgosurit niseshin për në minierë për të plotësuar normën e tyre ditore për nxjerrjen e 600 kilogrameve pirit. Drejtoresha e IKTK, Joli Mitrojorgji nuk iu përgjigj pyetjeve të BIRN deri në publikimin e këtij shkrimi.

Despite the dilapidation and lack of care, the Spaç camp has today become a place of pilgrimage every May for former political prisoners who are still alive, their descendants, and human rights activists. Reporter.al