Analiza/ Pse Amerika mbështet Ballkanin e Hapur dhe pse politikat e saj janë bërë serbo-centriste

Kurt Bassuener

Vizita e Zëvendës Ndihmës Sekretarit të Shtetit të SHBA për Ballkanin Perëndimor, Gabriel Escobar, në rajon këtë javë vjen ndërsa Bosnja dhe Herzegovina (BiH) përballet me sfidën e saj më të madhe të sigurisë, që nga lufta në vitet 1990. Megjithatë, në një qasje që duket e nxitur kryesisht nga dëshira për të deklaruar ndonjë – çfarëdo – lëvizje përpara, ai po ndjek një politikë që fokusohet vetëm në marrëveshjet me politikanë nacionalistë joliberalë, marrëveshje që do të ishin të mira për pushtetin e tyre, por të dëmshme – madje të rrezikshme - për qytetarët.

Milorad Dodik, anëtari serb separatist i Presidencës me tre koka të BiH dhe udhëheqës de fakto serb i Bosnjës, po kërcënon të tërheqë entitetin me shumicë serbe, Republika Srpska, nga institucionet shtetërore dhe të tërheqë trupat nga Forcat e Armatosura të bashkuara të BiH për të ndërtuar një ushtri të veçantë serbe të Bosnjës. Komandanti i forcës anemike paqeruajtëse të Bashkimit Evropian, EUFOR, gjeneralmajor Alexander Platzer, pohon – si Dodik – se kjo nuk do të ishte jashtë linjës me Marrëveshjen e Paqes të Dejtonit të vitit 1995 që i dha fund luftës, megjithëse Këshilli i Zbatimit të Paqes i bashkësisë ndërkombëtare, me përjashtim të Rusisë, prej kohësh e ka interpretuar ndryshe Marrëveshjen e Paqes së Dejtonit. (Pozicioni i Platzer mund të mos jetë befasues, duke pasur parasysh se ai është anëtar i Partisë së Lirisë së Austrisë (FPÖ), një parti pro-ruse e ekstremit të djathtë që ka shprehur mbështetje për Dodik për disa kohë.)

Megjithatë, përgjigja e Escobar-it ndaj sfidës është të pohojë se Dodik thjesht po përpiqet të mbrojë pushtetin dhe paratë e tij, se Serbia fqinje nuk po e mbështet Dodikun dhe se nisma e Ballkanit të Hapur, një projekt për integrimin ekonomik, do t'u mundësonte serbëve të udhëtojnë lirshëm dhe sjellin investime financiare, duke nënkuptuar se shkaku i ndarjes do të mënjanohej. Escobar madje sugjeroi që serbët e Bosnjës mund të trajnohen nga marinsat e SHBA-së dhe Forcat Speciale të Ushtrisë, pasi ushtarët në Serbi kanë qenë nën bashkëpunim dypalësh me Shtetet e Bashkuara.

Në fakt, Shtetet e Bashkuara kanë adoptuar të njëjtën qasje funksionaliste, ekonomia e para, që BE-ja ka ndjekur për vite me radhë, pa arritur sukses në nxitjen e përparimit politik. Por në krizën aktuale të sigurisë dhe kontekstin rajonal, në të cilin të gjitha axhendat nacionaliste të paplotësuara po ndiqen pa kufizime, kjo është një përgjigje jashtëzakonisht e rrezikshme dhe e papërshtatshme. Ajo është përballje e një kërcënimi për paqen me zbutje dhe ryshfet.

Nisma e Ballkanit të Hapur, e njohur më parë si "Mini-Shengeni", është një iniciativë e përkrahur nga presidenti serb Aleksandar Vuçiç, duke përfshirë aktualisht Serbinë, Shqipërinë dhe Maqedoninë e Veriut. Përkrahësit e saj pohojnë se është në përputhje me Tregun e Përbashkët Rajonal të Procesit të Berlinit të iniciuar nga Gjermania, megjithëse të tjerët nuk janë dakord. Marrëveshja, e nënshkruar në Shkup këtë verë, do të hapte kufijtë dhe tregtinë midis anëtarëve të saj. Ai supozohet se është i hapur për të gjitha shtetet e Ballkanit Perëndimor, përfshirë Kosovën, të cilën Serbia refuzon ta njohë si shtet të pavarur. Ekziston një skepticizëm i konsiderueshëm edhe në BiH dhe Mal të Zi. Kohët e fundit ajo është bërë një pjesë qendrore e politikës amerikane për rajonin nën administrimin e Biden, duke fituar rëndësi në pikat zyrtare të bisedimeve në dy muajt e fundit. Escobar e ngriti atë në mënyrë të përsëritur në dëshminë e tij para Nënkomitetit për Europën të Komitetit të Punëve të Jashtme të Dhomës së Përfaqësuesve muajin e kaluar. Ideja qendrore e nismës është se integrimi ekonomik rajonal përpara anëtarësimit në BE do të sjellë përfitime për qytetarët - një argument i arsyeshëm në vetvete.

Por e nënkuptuar në iniciativë është ideja se përparimi në frontin ekonomik do të ndihmojë në zgjidhjen e fërkimeve të jashtëzakonshme politike në rajon, si mosnjohja e Kosovës nga Serbia, projektet etnonacionaliste të Dodik dhe aleatit të tij kroat boshnjak Dragan Čović, planet nacionaliste serbe në Mal të Zi, e kështu me radhë. Iniciativa duket se synon të adresojë faktin se ndikimi politik i Perëndimit nuk ka qenë aq i dobët në rajon që nga përfundimi i luftës së fundit, brenda gjashtë muajsh nga ndërhyrja diplomatike e përbashkët SHBA-BE në Republikën (ish-Jugosllave) të Maqedonisë, tani Maqedonia e Veriut) 20 vjet më parë. Në të njëjtën kohë, sfiduesit gjeopolitikë si Rusia dhe Kina janë shumë më të sigurt.

Një "Tavolinë për fëmijë"

Por mungesa e entuziazmit midis vendeve anëtare të BE-së për zgjerimin, për një sërë arsyesh, është një tjetër faktor prapa nismës së Ballkanit të Hapur, duke e bërë atë në thelb një torfe të dobët ngushëllimi – në mënyrë efektive një “tavolinë për fëmijët”. Mbrojtësit më të fortë të zgjerimit tani janë kryeministri joliberal Viktor Orbán i Hungarisë dhe presidenti Janez Jansha i Sllovenisë; dhe motivet e tyre janë të dyshimta. Të dy janë aleatë të presidentit serb Aleksandar Vuçiç dhe duan që Serbia të futet në klub sa më shpejt të jetë e mundur, pasi ata janë të prirur të rrisin anëtarësinë e kampit të tyre nacionalist në Union. Presidenti i Francës Emmanuel Macron, nga ana tjetër, propozoi atë që përbënte një kordon sanitar në Ballkanin Perëndimor, duke ofruar partneritete ekonomike për këto vende, me pak fokus në mënyrën se si ato qeverisen, të paktën në dy vitet e para sipas "non-paper"-it të tij. Që atëherë, ka pasur një përhapje të non-papers, duke përfshirë një në prill që promovonte ndarjen etnike në rajon, një dokument që dyshohet se e kishte origjinën në zyrën e Janshës. (Ai e ka mohuar këtë, por presidenti slloven Borut Pahor thuhet se ka hedhur të njëjtën ide gjatë një vizite në Bosnje).

Në thelb të nismës së Ballkanit të Hapur, siç u shfaq në Glasgoë javën e kaluar, është marrëdhënia midis Vuçiç-it të Serbisë, i cili aktualisht nuk ka asnjë opozitë politike në vend, dhe kryeministrit shqiptar Edi Rama. Vuçiç ka folur prej kohësh për nevojën e një afrimi mes serbëve dhe shqiptarëve në Ballkan, por duke mos përmendur shtete dhe duke iu referuar më tepër popujve, ai nënkupton se kufijtë janë fleksibël. Ky ka qenë një synim i kahershëm i politikës nacionaliste serbe, duke pasur parasysh ambicien për të bashkuar serbët në një shtet. Ndërhyrjet e udhëhequra nga Shtetet e Bashkuara të viteve 1990 u panë si një kontribut për këtë qëllim; dobësia perëndimore tani perceptohet bazuar në qëndrimin ballkanik të BE-së dhe tërheqjen e SHBA-së nga Afganistani.

Ai vizion ekspansionist tani përfshihet në ideologjinë e Botës Serbe (“Srpski Svet”), të cilën Vuçiç – kur trusnohet – pretendon se nuk e mbështet, ndërsa ministri i tij i Brendshëm ultranacionalist Aleksandar Vulin e promovon në mënyrë aktive në shtetet fqinje. Ndonëse nuk ka asnjë ide ekuivalente me mbështetje zyrtare apo shoqërore në Shqipëri, apo në rajonet e populluara nga shqiptarët në vende të tjera, Rama e sheh qartë veten si një lider kombëtar me rezonancë më të gjerë. Eshtë e panevojshme të thuhet, kjo i bën nervozë shtetet shumëetnike – dhe Kosovën, të panjohur nga Serbia (dhe BiH). Frika të tilla pasqyrohen, për shembull, në intervistat në media, si kur spikeri i FACE TV Senad Hadžifejzović në Bosnje pyeti kolegun tim në Këshillin e Politikave të Demokratizimit, Toby Vogel, nëse nisma e Ballkanit të Hapur ishte pjesë e idesë Srpski Svet.

Politika e SHBA-së në rajon, sërish në ndjekje të BE-së, është gjithnjë e më e përqendruar te Serbia (Escobar më parë shërbeu si zëvendës shef i misionit në Ambasadën e SHBA-së në Serbi për dy vjet dhe më parë kaloi shumicën e tre viteve të tjera në rajon gjithashtu në Serbi ose Republika Srpska e Bosnjës). Dhe kur diplomatët amerikanë vizitojnë për herë të parë Zagrebin dhe Beogradin për bisedime në lidhje me BiH, përpara se të mbërrijnë në Sarajevë, kjo i shton këto frikëra. Si Kroacia ashtu edhe Serbia janë bërë shumë më të sigurta në BiH, duke pretenduar të dyja statusin e “garantuesit” nën Dejton (ato janë nënshkruese, jo garantuese); të dy ishin fqinjë grabitqarë dhe duket se janë edhe sot. Një tendencë e gjatë për të adresuar problemet që përfshijnë Dodik dhe Çoviç nëpërmjet Beogradit dhe Zagrebit ka dështuar të japë rezultate, ndërsa mjetet ekzekutive për të përballuar kërcënimet ndaj urdhrit të Dejtonit – Zyra e Përfaqësuesit të Lartë dhe EUFOR – mbeten kryesisht të papërdorura dhe kanë parë autoritetin e tyre të minuar, siç ishte rasti në Këshillin e Sigurimit të OKB-së javën e kaluar, kur Perëndimi u përkul ndaj shantazheve ruse dhe pranoi një gjuhë të zhveshur ndaj OHR-së për të ruajtur mandatin e EUFOR-it. Në krizën aktuale, ky qëndrim sinjalizon se BiH është një bashkëpronësi serbo-kroate.

Aleatët "të panatyrshëm" në partneritet të frytshëm

Paraardhësi i Escobar si zëvendësndihmës sekretar, Matt Palmer, gjithashtu vazhdon të bëjë xhiron në rajon, pasi ka mbajtur një pozicion paralel si i dërguar i posaçëm i SHBA-së për reformën zgjedhore dhe kushtetuese në Bosnje dhe Hercegovinë (BiH). Gjithashtu, pasi ka kryer një turne të mëparshëm diplomatik në Beograd, ai duket se po i afrohet detyrës së tij aktuale me presione të tipit "le të bëjmë një marrëveshje", në bashkëpunim me homologen e tij të BE-së Angelina Eichhorst. Në një vizitë të fundit në BiH për të ndjekur reformën e ligjit zgjedhor dhe "reformën e kufizuar kushtetuese", burimet diplomatike thonë se ai komentoi se ishte "e panatyrshme" që Dodik dhe Čović të ishin aleatë, dhe se një rikthim në Marrëveshjen e Uashingtonit të vitit 1994 (e cila i dha fund luftës midis separatistëve kroatë të Bosnjës dhe qeverisë së Republikës së BiH) ishte e nevojshme.

Kjo ka qenë një spazmë e rrejshme e politikës së SHBA-së për një dekadë. Por pse Čović dhe Dodik do të ndaheshin pas një partneriteti kaq të frytshëm që ka përcaktuar efektivisht politikën e Perëndimit rreth dëshirave të tyre për kaq gjatë? Qendrat e pushtetit kroat dhe serb – Mostari, Zagrebi, Banja Luka dhe Beogradi – po përfitojnë të gjitha, në kurriz të Sarajevës. Rezultati është se pengesat (e drejta) mbi marrëveshjet – mbi ligjin zgjedhor dhe ndryshimin kushtetues për të kënaqur Çoviçin dhe për ta bërë BiH t’i bashkohet nismës për Ballkanin e Hapur – po ndjejnë trusni nga Shtetet e Bashkuara dhe BE, edhe pse ata që sulmojnë institucionet shtetërore të BeH po shpërblehen.

Të gjitha sa më sipër dërgojnë një mesazh të pranimit amerikan të një sfere të bashkëprosperitetit de facto serb/shqiptar/kroat në Ballkanin Perëndimor. Ndërsa nuk ka një shtysë paralele për një Shqipëri të Madhe në nivel politik apo popullor në rajon, është evidente se kryeministri shqiptar Rama gëzon rolin e liderit etnik rajonal dhe marrëdhëniet e tij partnere me Vuçiçin, në dëm të Kosovës. Rama gjithashtu thuhet se e ka pranuar faktin se ai ishte konsultuar për ndarjen etnike të lartpërmendur të Ballkanit me gjasë të propozuar nga Sllovenia.

Biseda për zhvillim ekonomik në një krizë sigurie

Përgjigja e politikës ndaj kërcënimit të Dodikut për paqen jo vetëm që nuk është në përpjesëtim me natyrën e kërcënimit, por tregon gjithashtu se ruajtja e mundësisë për të ndjekur strategjinë e mësipërme – nëse kështu duhet quajtur – ia vlen rrezikun e shtetësisë së BiH, pavarësisht pohimit të Escobar-it se “një nga gjërat që duam të sigurohemi është që Bosnja të mbetet e pavarur, sovrane dhe territorialisht unike”. Në praktikë, Shtetet e Bashkuara po e minojnë këtë qëllim, me përfundimin e tyre të dukshëm se mjafton thjesht të thuhet "nuk do të ketë luftë", pa demonstruar se nuk do të lejohet që një e tillë të shpërthejë. Duket se Uashingtoni arrin në përfundimin se një kontingjent modest, por strategjikisht i dislokuar trupash në BiH për të penguar dhunën ose për të parandaluar veprimet e shpejta, do të përcaktonte retorikën dhe do të pritej keq në Beograd – duke e bërë sërish Serbinë epiqendrën e politikës së SHBA-së. Mundësia për të përforcuar trupën aktuale erdhi me stërvitjet e planifikuara rregullisht që përfunduan pak më shumë se një muaj më parë, ndërsa kjo krizë po afrohej. Ajo mundëësi u shpërdorua. Fakti që Escobar iu kthye, në deklaratën e tij të hënën, zhvillimit ekonomik gjatë një krize sigurie, nënvizoi linjën kryesore të politikës amerikane.

Një tjetër motivim i dukshëm për mbështetjen e SHBA-së për nismën e Ballkanit të Hapur duket se ka të bëjë me mundësinë që të largojë Vuçiçin nga marrëdhëniet gjeopolitike me Kinën dhe Rusinë. Por Vuçiç e sheh projektin si një shumëfishues së forcës së ambicieve e tij, jo një zëvendësim apo diversion. Nisma nuk do të bëjë asgjë – dhe nuk është projektuar – për ta detyruar Serbinë të miratojë standardet e BE-së për praktikat demokratike, lirinë e medias dhe sundimin e ligjit, as të kufizojë rolin e saj destabilizues rajonal.

Përveç kësaj, Vuçiç mund të konkludojë se arbitrazhi i tij gjeopolitik ia ka vlejtur barra qiranë , veçanërisht në pandemi. Ai e bëri Serbinë qendrën rajonale të Pekinit për angazhimin ekonomik, qendër për "diplomacinë e maskave" dhe më pas "diplomacinë e vaksinave", duke përdorur sigurimin e vaksinave nga Serbia si levë në marrëdhëniet rajonale. Dominimi i tij në peizazhin mediatik të Serbisë ka ndihmuar gjithashtu në formimin e perceptimeve se Kina dhe Rusia janë miq më të mirë dhe partnerë më bujarë, edhe pse nuk është kështu. Kjo i bën BE-në dhe Shtetet e Bashkuara të duken si mecenatë të dëshpëruar – një atmosferë e dukshme në rajon.

Kështu që Vuçiç ka vazhduar të luajë me mecenatët e tij gjeopolitikë – Shtetet e Bashkuara, BE, Kina, Rusia, Turqia dhe shtetet e Gjirit, duke fituar burime dhe legjitimitet pa humbur mbështetjen e asnjërin prej tyre. Të turresh për ta patur në anën tënde, bazuar në frikën e "humbjes së Serbisë", është një lojë humbësish, edhe pse administrata Biden duket të jetë e angazhuar në të me gjithsejt, edhe me koston që presidenti amerikan të zhbëjë trashëgiminë e tij të mbrojtjes së sovranitetit të BiH në orët e saj më të errëta në vitet 1990.

Në vend që të pastrojë rrëmujën e lënë në Ballkanin Perëndimor nga administrata Trump, e cila ishte ndarë nga dekada të tëra të politikës bipartizane për ruajtjen e kufijve aktualë në rajon, administrata Biden duket e angazhuar për të vazhduar mbi këto gabime. Ndërsa thotë se kundërshton ndryshimet e kufijve, ajo është duke u rreshtuar pas politikës së burrave të fortë në ndjekje të "fitoreve" afatshkurtra, thjesht për të pastruar sirtarin për çështje të tjera të politikës së jashtme. Ndërsa qëllimi i politikës së Bidenit mund të ndryshojë nga ai i Trump, rezultatet do të jenë të ngjashme: zvogëlimi i besueshmërisë së SHBA-së ndër ata që mbështesin shoqëritë vërtetë të hapura dhe të përgjegjshme sipas ligjit, dhe ndezjeb e oreksit të liderëve etnonacionalistë irridentistë që nxisin dhunën. Mbështetja në nismën e Ballkanit të Hapur për të siguruar paqen krijon një skenar që i ngjan më shumë një sezoni gjuetie të hapur në Ballkan.

*Kurt Bassuener është bashkëthemelues dhe bashkëpunëtor i lartë i Këshillit të Politikave të Demokratizimit, një institut me qendër në Berlin.

**Në shqip nga Politiko.al