Censura digjitale, rasti i TikTok-ut dhe sfidat e privatësisë online

Më 27 mars, kryeministri Edi Rama njoftoi në rrjetet sociale për përfundimin e procedurave për mbylljen e platformës TikTok në Shqipëri. Vendimi erdhi pasi Rama e lidhi këtë rrjet social me vrasjen e 14-vjeçarit Martin Cani, duke e konsideruar si përgjegjës për mungesën e filtrave të përmbajtjes, në vend që të fokusohej te reformat në institucionet arsimore apo përmirësimi i kushteve të sigurisë dhe shërbimeve sociale.

Në komunikimin online Rama e cilësoi “turp” dhe “rrezik” përdorimin e VPN-ve për t’u qasur në TikTok duke përmendur rrezikun për vjedhjen e të dhënave personale.

Por ky vendim është kundërshtuar nga organizata mediatike dhe shoqëria civile. Më 25 mars, Asociacioni i Gazetarëve të Shqipërisë (AGSH), Rrjeti Ballkanik për Gazetari Investigative (BIRN) dhe Qendra CLE e paditën vendimin në Gjykatën Kushtetuese, duke e konsideruar shkelje të lirisë së shprehjes dhe të drejtës për informim.

Për të kuptuar më mirë pasojat e vendimit të qeverisë, Citizens.al bisedoi me përfaqësues të LibreLabs – një komunitet që promovon të drejtat digjitale, privatësinë dhe përdorimin e teknologjive të hapura në Shqipëri.

A është i rrezikshëm përdorimi i VPN-ve për të hyrë në TikTok, siç pretendon Kryeministri?

Një rrjet privat virtual (VPN) krijon lidhje të sigurt, idealisht të enkriptuar, mes pajisjes së përdoruesit dhe një ofruesi shërbimi interneti.

Një VPN mund t’ju premtojë anonimitetet, por ju nuk do të jeni anonim për atë që jua ofron shërbimin. Kompanitë e VPN-së mund të ndajnë të dhënat tuaja, thjesht sepse ato ndodhen në një shtet apo vend me juridiksion specifik, që i detyron ata të raportojnë për aktivitetin tuaj.

VPN-të përdoren gjerësisht nga kompani për të lejuar punën në distancë, por edhe nga qytetarë që duan të mbrojnë privatësinë apo të anashkalojnë censurën. Ato mundësojnë qasje në faqe të bllokuara si BBC në disa vende dhe ofrojnë siguri shtesë në rrjete publike.

Si të tilla, VPN-të nuk janë të rrezikshme në parim, por përdoruesit e tyre duhet t’i besojnë ofruesit, po aq sa do të duhej t’i besonin ofruesit lokal të lidhjes së internetit (Ofruesit të Shërbimit të Internetit, ISP).

A ka metoda të tjera për t’u qasur në TikTok, përveç përdorimit të VPN-ve?

Pa hyrë në shumë detaje teknike, është e rëndësishme të mbani mend se nuk ka një server të vetëm që mban të gjithë emrat e domeneve (DNS), por ka disa dhe të ndryshëm në botë. Serveri i autoritar (Authority Server) për tiktok.com do të ishte serveri DNS i kompanisë amerikane Verisign, që operon sherbimet “.com”.

Në përgjithësi, ISP-ja lokale do të ketë administruesin e tyre DNS që mbështetet në informacionin e vërtetë të komunikuar nga serverët e Autoritetit. Si parazgjedhje, përdoruesit e internetit mbështeten në zgjidhësin DNS të ISP-së së tyre: pajisja e tyre dërgon një kërkesë përmes ISP-së për një emër domeni të caktuar, ISP kthen adresën IP të lidhur me emrin e domenit, bazuar në informacionin publik të disponueshëm.

Me fjalë të tjera të thjeshta, ndalimi i TikTok u zbatua duke urdhëruar kompanitë që ofrojnë shërbimin e internetit (ISP-të) të krijojnë përcjellës “të gënjeshtërt” DNS. Kjo do të thotë që kur një përdorues kërkon të hyjë në të njëjtën faqe interneti ose shërbim, ISP do ta gënjejë dhe nuk do t’i japë adresën e saktë IP.

Kur dikush përdor një VPN, ai në përgjithësi përdor automatikisht zgjidhësin DNS të zgjedhur nga ofruesi VPN.

Në përgjithësi është shumë e lehtë për një përdorues të internetit të ndryshojë vetë DNS-në dhe të përdorë për shembull një zgjidhës publik si ato të kompanive si Google (8.8.8.8) apo Cloudflare (1.1.1.1). Nëse institucionet censuruese dëshirojnë të jenë më efektive, atëherë duhet të bëjnë një lojë mace me miun: ISP bllokon aksesin tek zgjidhësi publik, përdoruesi i internetit më pas kalon të gjithë trafikun e tij, madje edhe DNS, mbi protokollin HTTPS, gjë që e bën censurimin më të vështirë. Kjo garë apo ‘lojë’ është e kushtueshme, e panevojshme dhe fatkeqësisht dobëson lirinë e internetit.

Pse disa persona apo llogari ende kanë akses në TikTok, ndërsa të tjerë jo?

Nuk jemi në dijeni të situatave të tilla, por ndoshta është zbatuar bllokim dhe zhbllokim gradual edhe nga vetë platforma, ose përdorues të caktuar kanë zbatuar metoda anashkalimi (VPN, DNS të ndryshëm etj.). Ashtu si përmendëm më sipër, sa më shumë institucionet mundohen të implementojnë praktika censure, aq më shumë ato kontribuojnë në edukimin e qytetarëve për të drejtat digjitale dhe përdorimin e VPN-ve cilësore dhe të sigurta, si për shembull rrjeti TOR – që ofron më tepër anonimitet dhe nuk është i lidhur me kompani komerciale – anashkalojnë këto kufizime.

A mendoni se Shqipëria ka përdorur vërtetë teknologjinë “Deep Packet Inspection” (DPI) për bllokimin e TikTok?

Nuk ka informacion të konfirmuar për përdorimin e DPI-së në Shqipëri, por për këtë duhet kërkuar transparencë nga autoritetet. DPI është një metodë shumë më e avancuar e monitorimit të trafikut në internet, ku analizohen jo vetëm IP-të dhe destinacionet, por edhe përmbajtja e komunikimeve.

Inspektimi i thellë i paketave (DPI) është metodë më ndërhyrëse: përmbajtja e paketave të informacionit digjital që udhëtojnë nëpër rrjet përgjohen dhe analizohen në mënyrë aktive për të ushtruar censurë përmes bllokimit të përmbajtjes. Kur censura ushtrohet duke bllokuar përmbajtjen, autoritetet censoruese kryejnë DPI të përmbajtjes së paketave (psh. fjalë kyçe), si dhe veçoritë e trafikut (psh. kohëzgjatja).

Përdorimi i DPI në Shqipëri është përmendur në media, por nuk ka më shumë informacion në lidhje me të. DPI është një metodë shumë ndërhyrëse dhe e kushtueshme që përdoret në rastet e kundër-terrorizmit, pedopornografisë dhe krimit kibernetik. Përdorimi i tij kundër përdorimit të një rrjeti social do të ishte një humbje serioze e burimeve njerëzore dhe financave fuqizuar nga taksapaguesit dhe përbën kriminalizimin e sjelljes normale të qytetarëve: aksesi në një rrjet social për të shkëmbyer video qesharake të maceve dhe mësime grimi me të afërmit tuaj.

Si e vlerësoni mbylljen e TikTok? A ka mënyra të tjera për të trajtuar përmbajtjen e dëmshme?

Censura e plotë mund të konsiderohet sulm kundër të drejtave digjitale dhe lirisë për të aksesuar informacionin në internet, i cili është i sanksionuar në Deklaratën Universale të të Drejtave të Njeriut (Neni 19). Problematikat që lidhen me mediat sociale mund të trajtohen përmes mekanizmave të tjerë. Është e rëndësishme të përcaktohen saktësisht ato probleme dhe të shkohet përtej keq perceptimeve të zakonshme.

Problemi i vërtetë i vazhdueshëm me platformat si TikTok, Twitter dhe Facebook janë viraliteti i përmbajtjes, i favorizuar nga vetitë teknike të rrjeteve të krijuara për të përshpejtuar përhapjen dhe zemërimin (p.sh. lehtësia e ndarjes, statistikat e kota që tregojnë sasinë e shikimeve, sasinë e pëlqimeve).

Përgjigja e parë është edukimi për mediat. Përgjigja e dytë është rregullimi i vetive teknike si p.sh. algoritmet e përmbajtjes të këtyre platformave të mediave sociale. Sot, vetëm kompania zotëruese ka akses në përdorimin e të dhënave të platformave të saj: ky informacion duhet t’u hapet studiuesve të pavarur, të cilët më pas mund të studiojnë se si funksionojnë përhapjet dhe të sugjerojnë ndryshime politikash.

Zgjidhja e tretë është që aktorët politikë, përfshirë qeverinë, të shmangin përdorimin e të njëjtave platforma që inkurajojnë viralitetin.

Nëse qeveria ka përdorur metoda si DPI, apo thjesht mbylljen e internetit nga ISP, a mbetet ende enigmë fakti nëse po kryhen bisedime me kompaninë Tik Tok për alternativa përdorimi nga adoleshentët?

Mungesa e informacionit dhe transparencës dhe në këtë rast është akoma problematikë që i shtohet listës së gjatë të cenimit të parimit të transparencës nga vendimmarrësit.

Ndoshta, bisedat mes palëve mund të krijojnë presion mbi kompaninë TikTok për t’u vetë-rregulluar, por pa transparencë nuk mund të themi asgjë më shumë sesa dyshime serioze për qëllimin e vendimmarrjes në lidhje me këtë temë.

Debatet publik se si duhet të duket një media sociale si TikTok dhe promovimi i alternativave si Mastodon, Pizelfed, Peertube etj. që duke qenë me kod-burim të lirë dhe të hapur dhe të decentralizuara, ofrojnë internet falas dhe të hapur.

Si i kanë zgjidhur shtete të tjera këto problematika dhe a ka ndonjë rast të ngjashëm me Shqipërinë, censura nga platforma të caktuara?

Shqipëria synon të jetë vend demokratik në kontekstin evropian. Qeveria duhet të respektojë të drejtat themelore të qytetarëve (liria e informacionit dhe të shprehjes) dhe të respektojë parimin e Neutralitetit në Rrjet (Net Enutrality), të cilat janë të mbrojtura në BE-ja.

Platformat gjigante duhet të rregullohen në kontekstin e këtyre të drejtave dhe jo për arsye të tjera.

Në vitin 2024, TikTok u bllokua në ishullin francez të Kaledonisë së Re gjatë trazirave atje. Në prill të vitit 2025, gjykata më e lartë në Francë (Conseil d’Etat) e konsideroi këtë bllokim si të paligjshëm dhe shkelje joproporcionale të të drejtave dhe lirive.

Bllokimi i mediave sociale është tendencë në rritje në vendet autoritare. Për shembull, TikTok u ndalua në Indi, në një kontekst gjeopolitik tensioni me Kinën në vitin 2020. Algjeria po bllokon rregullisht platformat e mediave sociale çdo vit gjatë periudhave të provimeve të studentëve.

Benini ka bllokuar aksesin në rrjetet sociale në ditën e zgjedhjeve kombëtare në 2019. Xhibuti ka bllokuar Facebook në aksesin në internet celular në vitin 2021.

Në përgjithësi, janë identifikuar këto prirje në lidhje me rritjen e autoritanarizmit digjital global: Mbylljet e internetit gjatë zgjedhjeve, (p.sh gjatë demonstratave ose provimeve kombëtare në Çad, Burkina Faso dhe Algjeri); Vëzhgimi masiv ose i synuar, duke përfshirë përdorimin e softuerit spiun Pegasus (Ruanda, Togo, Marok dhe Xhibuti etj.); Praktika e censurës online me bllokimin e faqeve të mediave vendase dhe ndërkombëtare;

Vendosja e fundit e ligjeve për sigurinë kibernetike dhe kundër dezinformimit që shpesh instrumentalizohen kundër gazetarëve, mbrojtësve të të drejtave të njeriut dhe qytetarëve kritikë ndaj praktikave qeveritare. Apo dhe mungesa e vazhdueshme e legjislacionit për mbrojtjen e të dhënave personale.

Pra, duhet të vendosim në qoftë se duam si shoqëri të asociohemi me vende që luftojnë të drejtat digjitale apo me ato që respektojnë të drejtat themelore të dakortësuara nga parimet e BE-së.

Marrë nga Citizens Channel