Tribute to the students of December '90!

By Sali Berisha

Every beginning of December, I, as one of those who had the unique fortune in life to be a witness, participant, or even protagonist of the Peaceful Democratic Revolution of December '90, experience it with increased adrenaline, strong emotions, of a completely different kind. special, from any other kind that evoke past memories and experiences.

On the walls of my memory, all the unique views, the scenes, the students, their courage, their bravery, their unrestrained enthusiasm, their sometimes sad faces, pale and bruised by punches, kicks or sticks, are engraved as if with a chisel. of the rubber of the phalanxes of the regime and at other times bright and full of sunshine, of excitement, enthusiasm and unrestrained joy, their voices ringing, disjointed, but sometimes biting with anger, clothes, gatherings, meetings, conversations, halls , the canteens, the rooms of the student buildings where we used to gather. As in the movies, the demonstration of the morning of December 9, the sampistas, the policemen, the soldiers, their frowning faces, the uniforms, the batons, the shovels, the anti-gas, the Kalashnikovs, the roar of the guns, their blinds, the rain, the cold, appear before my eyes. , the mud of those days, the streets, the squares of the Student City. The meetings with the Leader of the Movement, Azem Hajdari and his associates, as well as with pedagogues, intellectuals, students and other citizens, the unrepeatable rallies and the December 11 holiday in the City of Freedom, come to my memory fresh and vivid. the sobs, the tears of joy, the hugs of acquaintances and strangers in the square, as if in a collective drunkenness or ecstasy, the lighting of the faces of thousands of citizens for the historic victory of the "liberating" students and all Albanians. All these, I have experienced those days so strongly that even today after 33 years, whenever they come to my mind and appear before my eyes, I feel as if I have seen them, I have lived them and they have already happened not decades ago , but only a few months ago. They were and remain in memory moments, hours, days of the most powerful, most special emotional showers I have ever experienced and of positive energy, unrepeatable radiation, of that blessed time, of a miracle, never lived again first. It was the miracle of standing up and the unexpected and incredible revival of the students led by Azem Hajdar and the citizens of Tirana, until then among the most oppressed, most frightened, most miserable, isolated and the most self-forgotten of this land.

Kanë kaluar 33 vite nga ato ditë, net, mëngjese të lagëta të ftohta e gri të Dhjetorit ‘90 dhe për mua, por besoj edhe qindra dhe mijëra të tjerë si unë, pavarësisht se çfarë momentesh, çastesh, ndodhish edhe ngjarjesh personale, familjare, sociale, politike qoftë edhe të paimagjinueshme që kemi përjetuar më vonë ndër vite, ato të atyre ditëve kanë mbetur thesari shpirtëror më i çmuar i jetës tonë.

Personalisht, që nga ajo kohë, unë kam përjetuar ngjarje të mëdha e të jashtëzakonshme, që ndoshta nuk kisha guxuar me fantazinë time ti rrokja më parë.

Kosova është bërë e lirë, ideali më sublim i jetës sime!

Shqipëria anëtare e NATO-s, kërkesa e parë e madhe, pa kthim, që në javën e parë të qenies time në politikë!

Por, ato katër ditë e netë të bekuara, të para të revolucionit demokratik, të dhjetorit 1990, ishin ditët e gjenezës së lirive tona, ishin nëna që lindi ditët e tjera të mëdha të kombit tonë tre dekadat e fundit, ditët e kthesës së madhe për Shqipërinë dhe për mbarë kombin shqiptar dhe historinë e tyre drejt lirisë. Ato ditë, për mua dhe çdo shqiptar tjetër liridashës, ndan jetën tonë në liri nga ajo në diktaturë siç ndan agu ditën nga nata. Ndaj, ato ditë janë ditëlindja e lirive tona, lindja jonë për së dyti në liri. Falë tyre, ne që kaluam dekada në diktaturë, kemi një jetë të dytë, jetë të vërtetë si njerëz të lirë.

Ato ditë, unë kam parë më shumë se asnjëherë në jetën time maja guximi njerëzor, llave entuziazmi të papërmbajtur, lumenj lotësh gëzimi festiv të njerëzve më së fundi të lire, por të gjitha këto të gërshetuara dhe me dhunë të egër dhe terror policor.

Ditët e Revolucionit Demokratik të Dhjetorit ‘90 ishin ditë të ftohta, me shi dhe erë, në të cilat udhëtoja rrugëve plot baltë të Qytetit Studenti, në një gjendje pothuaj të vërtetë, i shoqëruar për koincidencë, që në fillim nga Besnik Mustafaj, në çdo hap të ditës së parë dhe ditëve të tjera, nga studentë dhe më pas nga intelektualë, qytetarë të tjerë, të njohur dhe të panjohur më parë, po ndonjëherë edhe vetëm me Lilin dhe gjithnjë nga Dema, kushëri i imi, i cili për çështje sigurie dhe bindjet e tij, nuk ndahej asnjëherë nga unë.

Ato ditë, unë kaloja me orë të tëra midis grupeve të vogla, por herë-herë, edhe dhjetëra e qindra, mijëra studentëve dhe qytetarëve, nga të cilët vetëm disa syresh mund t’i kisha njohur më parë, diskutoja, debatoja, ndaja mendime dhe u drejtohesha edhe me ndonjë fjalim të shkurtër, pa e pas marrë kurrë më parë fjalën në publik. Si pedagog, kisha ligjëruar para studentëve në auditore dhe klasa, qindra dhe mijëra herë, por para një publiku tjetër, as edhe njëherë të vetme. Në ato fjalime, belbëzime të miat të para publike, bëja te pamundurën që ato të mos ngjasonin me fjalimet e zyrtarëve të regjimit të dallonin prej tyre në gjithçka e të sillnin me fjalë që buronin nga zemra një melodi të re në veshët e qytetarëve.

Ato ishin ditët e fillimit që unë, së bashku me studentët, liderin e lëvizjes së tyre, Azem Hajdari, i pari në historinë e vendit i zgjedhur direkt nga sheshi i betejës, nga bashkëmoshatarët e tij, me pedagogët dhe intelektualët e tjerë përpiqeshim të merrnim përgjegjësitë, të kontribuonim, të hidhnim së bashku hapat e fillesës drejt kohës së panjohur për ne, kohës së lirisë, duke e pas pasur atë, deri atëherë, më së shumti si aspiratë apo si të thuash, si instinkt dhe jo si një realitet të njohur pra, në fakt, si një univers që duhej ndërtuar.

Ajo që ndodhi ato ditë, mendoj se ishte para së gjithash, lëvizja e mrekullisë së vërtetë shqiptare kombëtare por, po të kemi parasysh se ku ishim katandisur ne shqiptarët, ajo lëvizje ishte edhe e një mrekulli e vërtetë njerëzore individuale. Ajo, ishte një shpërthim i papritur dhe i papërmbajtur i aspiratave, idealeve të ndrydhura të lirisë, të rinisë studentore, të qenieve njerëzore që kishin lindur, rritur si skllevër të diktaturës më të egër që Europa kishte njohur, që nuk dinin se ç’ishte liria, dinjiteti, prona, dhe në qindra e mijëra raste, as dhe vetë Zoti.

Të shihje dhe dëgjoje, të përjetoje atë çka unë me të dy miqtë e mi dhe një grusht qytetarësh pamë, dëgjuam, përjetuam paraditen e datës 9 dhjetor të vitit 1990, sapo arritëm të jemi vetëm pak metra larg nga balli i protestës së studentëve, të udhëhequr nga Azem Hajdari, në Rrugën e Elbasanit në mes të Tiranës, një protestë vërtetë në pamje të parë, epike në guximin e saj, por tragjike në vetminë e saj, ti, papritur bëheshe dëshmitar i një skene sa mahnitëse për trimërinë e studentëve aq edhe barbare për dhunën policore ndaj tyre.

Ato, ishin ditët e një mrekullie çudibërëse e cila më nxori mua, por edhe qindra e mijëra shqiptarë, pa pritur dhe pa kujtuar nga honet e dëshpërimit dhe të pesimizmit e zhgënjimit më të thelle të njeriut, në kreshtat më të larta të shpresës, besimit dhe optimizmit që unë as në ëndërr ndonjëherë nuk i kisha parë. Ne, ato ditë, u ngritëm me krahë, si feniksi nga shkrumbi dhe hiri në Zenit. Magjinë, patosin e atyre ditëve, të pandjerë dhe jetuar ndonjëherë tjetër, sot unë nuk gjej dot fjalë që të përshkruaj. Isha në një gjendje euforie, pothuaj dehje që nuk e kisha provuar kurrë më parë, në të cilën më dukej se unë nuk ecja, nuk rendja, por si të thuash, kisha humbur peshën, fluturoja. E pabesueshmja ishte bërë reale, tokësore kishte pushtuar te gjithë qenien time. Njeriu, ditë si ato, sa magjepsëse me agimet e tyre mahnitëse të lirisë, me zhvillimet intensive, të papriturat, befasitë e tyre, po aq dhe epike me guximin dhe trimërinë e heronjve të tyre studentë dhe studente, mund të ketë fatin t’i takojë, t’i përjetojë vetëm një herë në jetë. Ato ishin ditët që ndanë epokat! Ditët që ndajnë epokat, takohen rrallë, shumë rrallë, mundet dhe kurrë ose vetëm një herë në disa gjenerata.

Ne ishim gjenerata që i përjetuam, i përqafuam ato! Ishim të bekuar!

Vite më parë ne, kishim dëgjuar për kryengritjet e të burgosurve politikë në burgun e tmerrshëm të Spaçit e të Qafë Barit, por jehona e tyre ishte bere thërrime në muret e trasha dhe të larta, të bunkerit te frikës dhe të heshtjes në të cilin lëngonim të pashpresë.

Gjatë vitit 1990 Shkodra, në fillim të Janarit, kishte hequr shtatoren e Stalinit. Pjesëmarrësit ishin arrestuar, torturuar barbarisht në qeli. Në fundin e janarit, në Tiranë u realizua demonstrata e heshtjes. Për të dalë, dolëm dhe sheshin pothuaj e mbushëm, por siç e nisëm edhe e sosëm, në heshtje dhe vetëm në heshtje. Në Kavajë, në mars, kishin shpërthyer protestat  qytetare antikomuniste te guximshme me përballje të forta me sampistët e regjimit por, sado i fuqishëm zëri i revoltës së qytetarëve të pamposhtur të Kavajës, aty, ai përsëri mbetej jashtë metropolit të pushtetit.

Tirana lëvizi, si asnjëherë në historinë e saj, në fillim të korrikut 1990, shpërtheu me kryengritjen paqësore, kryesisht të rinisë punëtore, hyrjen e mijëra të rinjve në ambasada. Kjo kryengritje, vërtet përmbysi Murin e Berlinit, ngriti peshë zemrat tona, por brenda pak ditëve, diktatura përcolli jashtë vendit kryengritësit dhe rindërtoi përsëri Murin e zi. Kurse ne, të tjerët shpirt ndezur dhe zemërthyer siç thotë Edgar Allan Poe u rikthyem të strukur në letargjinë nga e cila na zgjuan kryengritësit e 2 Korrikut 1990 dhe paguam ndrojtjen, strukjen, apatinë tonë të pafalshme.

Vetëm dy ditë para fillimit të lëvizjes, ata studentë liberator, lideri i tyre, Azem Hajdari, tashmë tribun në sytë e mi dhe shumë shpejtë të mbarë shqiptarëve, por edhe të botës, kishin qenë studentë të thjeshtë, të topitur nga jeta e përditshme te cilët të mbërthyer nga skamja, kotësia e dhimbjet e kohës, të cilët lëviznin në automatin e jetës se zbrazur universitare, të kontrolluar në çdo cep të saj nga regjimi diktatorial.

Kurse, pas dy ditësh, qytetarët do t’i shpallnin Azemin tribun të lirisë dhe bashkëstudentët e tij “engjëjt e demokracisë’, sepse, ata të tillë u shfaqën në qiellin gri te erret të atij fillim dimri të vitit 1990. Në të vërtetë, fjalët, epitetet, cilësorët, krahasimet nuk mund të mjaftonin për të përshkruar ogurin e bardhë, trimërinë, guximin e tyre, shpresat që ringjallën ata tek shqiptarët.

Ka gjithnjë një debat për aktin e tyre. Sot, janë të shumtë edhe nga ata vetë, që refuzojnë të pranojnë se janë heroizuar ndonjëherë.

Kurse, unë që pata fatin pothuaj në orët e para të jem së bashku me Besnik Mustafën dhe Kujtim Çashkun fare afër para ballit të protestës së tyre, t’i takoj vetem pak minuta pas sulmit brutal të forcave të rendit, të bashkëpunoj me ta në çdo etapë, moment të veprimtarisë së tyre për tre ditë, por edhe më vonë, mendoj se ata ishin heronj.

Të gjithë ata, që unë gjeta në demonstratë në mëngjesin e datës 9 dhjetor 1990, në Rrugën e Elbasanit, ishin heronj sepse, natën e datës 8 dhjetor, kishin dalë në Tranë në protestën e tyre të parë antikomuniste jo të heshtur siç dolëm ne në Janar të 1990, por me parulla të fuqishme kundër diktaturës . Ata, kishin kërkuar dhe arritur t’i paraqesin kërkesat e tyre me një përfaqësi atë natë Presidentit të vendit, e kishin detyruar atë, me revoltën e tyre, për herë të parë në jetën e tij, të dilte pas mesnate, nga shtëpia për t’i takuar protestuesit. Madje, ai ju premtoi se, të nesërmen në ora 17:00, do t’i takonte në ‘Qytetin Studenti’. Por atyre, pas atij takimi krejt të veçantë në llojin e tij, Ramiz Alia, sikur të kishin qenë në takim tek Makbethi, u kishte nxjerrë në pritë tek ktheheshin në fjetoret e tyre, sambistët të drejtuar nga vetë Ministri i Brendshëm, për t’i rrahur barbarisht, me shpresën se duke i shtruar me dajak, do të detyroheshin të harronin takimin dhe kërkesat e tyre.

Studentet e atyre ditëve që ndanë historinë, janë heronj sepse, pas atij terrori të pabesë dhe shtazor të orës 02:00 të mëngjesit, të datës 9 dhjetor, pa mbyllur sytë tërë natën, të tronditur nga një shtet kundër, nuk u tutën, nuk u strukën, por mblodhën forcat dhe u ranë brirëve të guximit e dolën përsëri, ballë për ballë, në sheshin e duelit, në orën 8:00 të mëngjesit u nisën në protest, për t’i pushtuar regjimit Sheshin Skëndërbeu, sheshin e pushtetit. Unë i gjeta aty!

Aty, në shesh, tashmë kisha para vetes jo një, dy, apo një grusht heronjësh, por disa qindra e mbase një mijë syresh pra, aq shumë heronj prej të vërteti, që nuk i kisha parë në filmat apo lexuar në libra gjithë jetën time.

Studentët e Dhjetorit ‘90, ishin heronj sepse, asnjëri prej tyre nuk e dinte se çfarë do të ndodhte me të apo me ata pas 10-30 apo 60 minutave, pa lëre të nesërmen, dhe ishin aty me mendjet, thirrjet, gjokset e tyre, sfidues, të gatshëm për përballje dhe të rrethuar nga të gjitha anët me polici, sampista si egërsira, sigurimsa barbar e ushtri të regjimit komunist më mizor të Europës së pasluftës. Ndofta ata edhe e parandjenin se, kushtrimi i tyre do të ushtonte e do të zgjonte shpirtrat e ndrydhur te mbarë shqiptarët. Por, në atë betejë tejet të pabarabartë në të gjitha rrafshet, ata përveç guximit të tyre rinor dhe njëri-tjetrit, ishin pa asnjë mbështetje, në vetmi dhe ishin të rrethuar nga të gjitha anët nga falangat me uniformë të partisë terroriste.

Studentet liberator, ishin heronj sepse, pavarësisht nga kjo, ata qëndronin sfidant e të vendosur si misionarë të paepur, pararendës të një ndryshimi epokal në historinë e kombit dhe vendit të tyre.

Askush nuk duhet të harrojë se në vitin 1990, diktatura komuniste ishte vërtet një pushtet i dobësuar dhe i lodhur, por, përsëri, ajo vriste dhe ekzekutonte në kufij, çdo javë, bashkëmoshatarë të tyre, madje edhe zvarriste barbarisht, në rrugët dhe sheshet e qyteteve Sarandë, Shkodër, Gjirokastër, Korçë kufomat e tyre, të bërë shoshë nga breshëritë e rojeve te kufirit.

Studentët guximtar të atyre ditëve ishin heronj sepse, për më shumë se 36 orë të vetëm, pa përkrahje të vetëm, i qëndruan dhëmbë për dhëmbë dhe ballë për ballë diktaturës komuniste. “Ah, sikur të kishim qenë në Shkodër”, do të ishte një nga psherëtimat e para që do të lëshonte Azem Hajdari, në oborrin e ndërtesës së parë të Qytetit Studenti, rreth 20 minuta pas dhunës brutale të policisë ndaj tyre, në paraditen e datës 9 dhjetor. Kjo sepse, në protestën e tyre, në tërësi nuk kishin ardhur studentët që nuk banonin në konvikte, as pedagogët e tyre apo qytetarët e Tiranës.

Prandaj them heronj, se të jesh trim në vetmi është dy herë trimëri!

Ata ne i gjetëm të pamposhtur! Rikujtoj këtu se, vetëm 20 minuta  pas dhunës më të egër që u ushtrua ndaj tyre në Rrugën e Elbasanit, paraditen e datës 9 dhjetor, në të cilën unë isha dëshmitar, pa mjekuar ende plagët e shkopinjve, lopatave, plumbave të gomës në trupin e tyre dhe të pushtuar edhe nga ndjenja e braktisjes, trima dhe të paepur ata, do të mblidhnin me shpejtësi forcat dhe do t’i jepnin ultimatumin, e parë dhe historik, Ramiz Alisë  me të cilin do të thyenin atë dhe regjimin e tij policor; ”ose lironi protestuesit studentë të burgosur, ose në orën 15:30 do të zbresim në sheshin Skënderbej dhe do të bëjmë çdo gjë copë e thërrime”. Pikërisht se ata ishin të tillë, duke pasur për armë të vetme guximin, i kallën datën regjimit dhe nuk u dorëzuan, ndezën peshë zemrat e të rinjve dhe të qytetarëve të Tiranës dhe mbarë Shqipërisë, dhe si luanë të vërtetë, këputën në mes sistemin monist më ç’njerëzor që shqiptarët kishin njohur në tërë historinë e tyre.

Vërtetë ata, lëvizjen e tyre e nisën si me kërkesa ekonomike por, arritën me një taktikë, shkathtësi e guxim dhe vizion të kristaltë, të tregonin që në krye të radhës se, nuk kishin dalë në protestë për një gotë çaj më shumë, siç do t’i thoshte në takimin e mesnatës së datës 8 dhjetor Lideri i tyre Azem Hajdari, Presidentit të vendit, por po protestonin  për fatet e lirisë së vendit të tyre dhe të shqiptarëve në tërësi.

The Angels of Democracy were missionaries and pioneer visionaries of an era because, in the first protest, they announced the motto of their revolution, "Freedom-Democracy", "Albania as Europe", these calls that came from the depths of their youthful souls , of peers, but also of their mothers, fathers, sisters, brothers, as well as hundreds, thousands of Albanians who had sacrificed their lives or youth for these ideals during the savage communist ordeal. They were those calls that, with lightning speed, would wake up, revive and enlighten the suppressed minds and spirits of Albanians.

Those were the times when they entered the "hall of fame" of our heroes, entered alive as immortals in the Albanian pantheon of freedom to leave there the treasure, the most precious achievement of their lives and to return. after mission accomplished, mortal as we all are.

Our liberators were heroes because, in their determination to make sublime sacrifices, they continued the battle until the victory of their democratic ideals. As missionaries, they bravely traveled around the country, establishing political pluralism, branches of the Democratic Party, planting hope in the hearts of Albanians throughout the cities and villages of Albania.

 The students of December 1990 were heroes because, in February 1991, they would stand up for the most sublime act of self-sacrifice, in the hunger strike, for the liberation of Albanians from the cult of post-war Albanian Hitler Enver Hoxha, the most humiliating cult. that had conquered their souls and minds, streets, squares, schools, homes.

They were my heroes, but not only mine, but of all Albanians in Albania, Kosovo, Macedonia and everywhere in the world who want freedom, because without a free Albania we could not have a free Kosovo or free Albanians in the region. .

But, all those who over the years would be like everyone else, man, woman, parent, mother, father, specialist, employee, intellectual, politician, would still remain lucky people. This is because, in the early years of their youth, they deserved the most liberating title. They were lucky enough to be part of that movement that would quickly turn into the hurricane of the most powerful democratic revolution that Albania had known in its history. The lava of their courage and energy in this revolution broke, peacefully demolished Hoxist monism, the longest-lived, most extreme and heartless monism in Europe, and brought down again, but this time finally, the Berlin Wall and the communist system in Albania. But today, after 33 years, the epoch-making achievements of the democratic revolution of the 90s have been replaced by the dictatorship of drugs, crime, theft of citizens by the direct successor of the Hodgist blockmen, Edvin Kristaq Rama. Today, civil disobedience in the battle without return is decisive for the salvation of Albania.

Tribute to Azem Hajdar and the liberating students of December '90. Azem, you are alive!

PS Reprinted with minor changes.