Economic model, Albania is the European champion in construction

Albania has been characterized by unstable, if not chaotic, economic development since the 1990s. Growth was rapid until 1996, driven by privatizations, trade, large business spaces, and consumption driven by pyramid schemes.

The decline of the latter led to the crisis of '97, with an economic contraction of almost 12%. The recovery was rapid, a feature that has characterized the economy over these decades, with businesses and consumers adapting quickly, both through self-employment and other spaces for doing business.

The informal economy and the constant influx of immigrants are also another almost permanent factor. Until 2008, the economy grew rapidly, with two main factors contributing to this growth being the development of telecommunications and the financial system, mainly the banking system, with rates reaching 9% in 2001.

After the 2008 financial crisis, the region transitioned to a new normal, with growth rates no higher than 3-4%, a trend that has been common across the developing region. The next blow was the 2020-2021 pandemic, after which recovery was once again swift. While economic growth figures have been generally satisfactory, the factors driving it have been volatile.

The normal trend was the gradual decline in the share of agriculture, from 32% of Gross Domestic Product (GDP) in 1995, to 15.5% at the end of 2024. Despite the decline, Albania continues to remain the most agricultural country in Europe, with about 18.6% in Gross Value Added (GVA) in 2023, according to Eurostat, while the EU average is 1.8% and the second country with the highest share is Kosovo with 9%.

This dependence on agriculture has not helped this sector to be competitive, as a large part of our food products are now being supplied by imports. Construction has always been a companion of the economy, with two cycles. The first was after 1999, reached maturity in 2011 and then began to decline until 2015. From 2017, a new cycle began, initially driven by construction in the capital, and then on the coast.

The second cycle has not yet reached maturity and it is not known when it will happen as construction permits, especially in the capital, are reaching a record every year, with new multi-story building projects being presented every day.

Albania holds the record in Europe for the weight of construction in the economy. In 2023, this sector brought in 13.8% of gross value added, according to Eurostat, up from 5.6%, which was the European Union average.

The second country after Albania is Kosovo (10.1%), while in other European countries, construction contributes an average of 2-7% to the economy. (see chart: Weight of construction in gross value added, Europe).

Të dhënat e kryqëzuara mes rritjes së të ardhurave (pagave), aktivitetit real të ekonomisë, kredisë në banka, strukturës së bizneseve e kërkesës reale sugjerojnë se një pjesë e këtij sektori financohet nga burime informale.

P.sh., që nga viti 2014, çmimet e apartamenteve janë rritur 10 herë më shumë se paga mesatare, duke e bërë pothuajse të pamundur për shtresën e mesme blerjen e një apartamenti, që sot kushton minimalisht 1500-2000 euro/m², teksa paga mesatare mujore është rreth 770 euro/muaj.

Shqipërisë i mungojnë dhe bizneset e mëdha, që do të kishin kërkesë për hapësira zyrash. Sipas INSTAT (për vitin 2023), vetëm rreth 1454 biznese në vend kanë më shumë se 50 punonjës dhe 168 më shumë sesa 250 punonjës.

Pjesa më e madhe e tyre janë në sektorë me vlerë të shtuar të ulët, si fason, që shfrytëzon kahun e lirë të fuqisë punëtore. Forcimi i ndjeshëm i Lekut është një tjetër faktor që tregon praninë e lartë të parave informale.

Nga fundi i 2016-s, kur filloi vala e dytë e ndërtimeve, Euro është zhvlerësuar me rreth 27% (monedha e përbashkët u këmbye mesatarisht me 100.7 lekë në vitin 2024, nga 137.4 lekë në 2016).

Për të njëjtën periudhë, deficiti i llogarisë korente (që mat hyrje-daljet e valutës nga vendi) nuk ka shënuar përmirësim të dukshëm, si rrjedhojë e nivelit të lartë të importeve në një vend që pothuajse nuk prodhon më asgjë.

Industria është një sektor që historikisht ka shfrytëzuar krahun e lirë të fuqisë punëtore, apo nxjerrjen e pasurive natyrore, që Shqipëria i ka me shumicë. Sektori nuk ka arritur të bëhet konkurrues dhe të rrisë vlerën e shtuar.

Industria me material porositësi, që kontribuon në gati një të tretën e eksporteve, po rrezikon falimentin përballë rritjes së pashmangshme të kostos së lirë të fuqisë punëtore. Agropërpunimi nuk po i bën ballë hapjes së tregjeve dhe një pjesë e madhe e sipërmarrjeve po kthehen në importuese apo thjesht ambalazhuese.

Në vitin 2024, Shqipëria arriti një deficit tregtar rekord prej 5.7 miliardë eurosh, ndërsa raporti i mbulimit të importeve ishte 41.7%, më i ulëti që nga viti 2012. Të dhënat e Eurostat e rendisin Shqipërinë ndër të fundit në Europë sa i përket peshës së industrisë (përveç ndërtimit) në ekonomi. Në vitin 2023, kjo peshë ishte 12.6%, duke lënë pas vetëm Malin e Zi, Maltën, Qipron dhe Luksemburgun.

Mesatarja e Bashkimit Europian është rreth 20%, ndërsa në Kosovë, Serbi e Bosnjë-Hercegovinë, industria kontribuon në rreth 22% të vlerës së shtuar në ekonomi e në Maqedoninë e Veriut, rreth 20%. (shiko grafikun: Pesha e industrisë në vlerën e shtuar bruto, Europa).

Aktivitetet profesionale dhe shërbimet mbështetëse janë një dëshmi e shpirtit sipërmarrës të shqiptarëve. Nga më pak se 1% e vlerës së shtuar bruto në 1995-n, ky sektor kontribuon sot në 8.3% të ekonomisë.

Profesionet e lira dhe shërbimet për të tretët janë zhvilluar ndjeshëm vitet e fundit, teksa vetëpunësimi në Shqipëri është ndër më të lartët në Europë, me mbi 30%. Serbia (9.1%) dhe Shqipëria kanë peshën më të lartë të këtij aktiviteti në rajon dhe të krahasueshëm me mesataren europiane prej 12%.

Nëse ka një sektor që nuk është zhvilluar është ai i aktiviteteve financiare dhe të sigurimeve, që duket se është penguar nga niveli i lartë i informalitetit në vend. Në fillim të viteve 2000, sektori financiar mori hov të shpejtë dhe tërhoqi investime nga bankat e mëdha perëndimore.

Një pjesë e tyre u tërhoqën pas krizës financiare të vitit 2008. Shqipëria është sot e nënkredituar në raport me rajonin dhe ka përdorim më të ulët të shërbimeve financiare, sipas FMN-së. Sigurimet dhe alternativat e tjera financiare të investimeve mbeten edhe më pak të zhvilluara.

Të dhënat e Eurostat tregojnë se Shqipëria renditet e fundit në Europë për peshën e aktiviteteve financiare e të sigurimeve në vlerën e shtuar bruto, me vetëm 1.8%, nga 4.5% që është mesatarja e BE-së. Kosova kryeson në rajon me 6.4%, e ndihmuar dhe nga Trusti i Pensioneve.

Investimet e Huaja Direkte arritën rekord, por kompanitë mungojnë

Investimet e Huaja Direkte kanë qenë historikisht të larta në shifra, por kanë pasur pak ndikim real në rritjen e vlerës së shtuar të ekonomisë në dekadën e fundit.

Për periudhën 2009-2021, ato u luhatën në rreth 1 miliard euro në vit. Nga viti 2022, prurjet e huaja kërcyen, duke arritur në rekordin e 1.58 miliardë eurove në 2024-n, sipas të dhënave nga bilanci i pagesave të Bankës së Shqipërisë.

Deri në vitin 2018, IHD-të ishin të larta si rrjedhojë e investimeve në industrinë nxjerrëse, kryesisht atë të naftës (Bankers Petroleum), që është shitje e pasurive bruto natyrore të vendit. Më pas IHD-të u zhvendosën në energji, teksa vendi kishte shansin që në tokën e tij të ndërtohej gazsjellësi TAP.

Këto investime ishin tuba që u futën nën tokë, ndërsa Shqipëria ende nuk mund ta shfrytëzojë gazin që kalon nën të, për shkak të mungesës së infrastrukturës. Investime të tjera ishin në fushën e prodhimit të energjisë hidro (Devolli, Ashta), që sot kanë ndikuar në rritjen e prodhimit të energjisë e eksporteve.

Nga viti 2022, IHD-të u mbajtën në këmbë nga blerjet e pasurive të paluajtshme nga të huajt, sërish një investim që solli valutë, por jo vlerë të shtuar dhe njohuri në ekonomi. Në vitin 2024, blerjet e pasurive të paluajtshme sollën 24% të IHD-ve në vend.

Në dekadën e fundit kanë munguar investimet e huaja cilësore në ekonomi, teksa ka pak hyrje të kompanive të huaja. Sektori që solli më shumë prurje është industria mbështetëse automotive, që u zhvendos në Shqipëri (Yura, Swisscabind, Delmon, Forschner), teksa kompanitë në Europën Lindore, si Çeki, apo Poloni kaluan në një fazë më të lartë automatizimi.

Interes ka pasur dhe për energjinë, kryesisht atë të diellit (Voltalia).

A large part of the flows are reinvested earnings of existing investors, not new inflows. For 2024, reinvested earnings amounted to 853 million euros, or almost 54% of total Foreign Direct Investment.

In recent years, reinvested profits have surpassed new flows of Foreign Direct Investment. To a large extent, these are increases in bank capital, as a result of regulatory requirements of the Bank of Albania./ Monitor