BBC world Questions (e plotë) / Qeveria Rama ‘nxin’ edhe në anglisht për një audiencë dhjetëra milionëshe

BBC world Questions, një program i BBC ishte të martën e shkuar në Tiranë për të folur për problemet e Shqipërisë. Një nga shqetësimet e para që krijoi programi ishte fakti se opozita reale nuk përfaqsohej në panelin prej katër vetësh ose ‘përfaqësohej’ nga Lulzim Basha, i cili nuk kryeson më një parti politke, por një grupim prej pak vetësh që ai e quan “Demokratët Euro-Atlantikë”. Qeveria përfaqësohëj ngaa deputeti socialist Lulzim Krashi, ndërsa shoqëria civile nga Edlira Cepani, njëkohësisht një prej eksponentëve të partisë së re “Zgjidhja” të Adriatik Lapajt, dhe Fiori Hoxhaj, një aktiviste 19 vjeçare.

Edhe pse gjuha e dy aktivisteve ishte kryesisht e drunjtë, pa përmendur probleme konkrete të Shqipërisë sot, por duke iu përmbajtur një ligjërimi ‘politikisht korrekt’, që anon nga veshi i ndërkombëtarëve më shumë se shqiptarëve, ose duke folur al grosso modo; edhe pse opozita përfaqësohej, jo në mënyrë të drejtë, nga Lulzim Basha, ishin qëndrimet e audiencës, e cila pavarësisht kufizimit kohor- më pak se një minutë për ndërhyrje ose pyetje-arriti të dëshmonte se çfarë po ndodh në të vërtetë në Shqipëri. Një qeveri që nuk mban përgjegjësi, por flet për përgjegjësitë e qeverive paraardhëse; korrupsioni galopant, përfshirja e qeverisë në krim dhe korrupsion-i ashtuquajturi narko-shtet, shpopullimi si pasojë e politikave të këqija, mungesa e shpresës etj., u bënë toni kryesor i debatit.

Brenda kësaj kornize ishte edhe moderatori i debatit, Johnny Diamond, i cili që në hyrje përmendi faktin se “Sistemi politik këtu është polarizuar dhe zhytur në akuzat për korrupsion. Ka probleme me shërbimet publike thelbësore si arsimi dhe kujdesi shëndetësor. Jashtë kufijve të saj, Shqipëria është bërë e njohur për bandat e saj të krimit të organizuar që përfshihen në gjithçka, nga shpërndarja e kokainës deri te trafikimi i njerëzve”.

Politiko

EMISIONI I PLOTË NË SHQIP

Kjo është BBC World Service. Unë jam Johnny Diamond dhe mirëseardhët në Shqipëri, në Evropën Juglindore dhe BBC World Questions, programi që vendos njerëzit dhe pyetjet e tyre në qendër të debatit.

Ndodhemi në kryeqytetin, Tiranë. Kjo është një vend i bukur me një vijë bregdetare mahnitëse mesdhetare dhe një brendësi malore të pyllëzuar. Disa vite më parë, Shqipëria ishte e mbyllur nga pjesa tjetër e botës nga sundimtarët e saj komunistë. Tani, miliona njerëz vijnë çdo vit për të eksploruar dhe shijuar plazhet dhe malet e saj, jetën e egër dhe lumenjtë. Popullsia aktuale prej pak më pak se dy milionë e gjysmë ka rënë me një të tretën që nga vitet 1990 dhe ky numër vazhdon të zvogëlohet ndërsa shumë njerëz largohen për mundësi më të mira dhe punë jashtë vendit.

Sistemi politik këtu është polarizuar dhe zhytur në akuzat për korrupsion. Ka probleme me shërbimet publike thelbësore si arsimi dhe kujdesi shëndetësor. Jashtë kufijve të saj, Shqipëria është bërë e njohur për bandat e saj të krimit të organizuar që përfshihen në gjithçka, nga shpërndarja e kokainës deri te trafikimi i njerëzve.

Kur komunizmi u shemb këtu tre dekada më parë, vendi ishte në rrënoja. Në ato vite janë bërë përparime të mëdha, duke kapërcyer shumë vështirësi. Por mbeten sfida të mëdha, diçka për të cilën publiku ynë i madh dhe energjik këtu është shumë i vetëdijshëm. Ne ndodhemi në zemër të Tiranës, vetëm disa hapa larg nga zyra e Kryeministrit dhe për të tentuar t’u përgjigjemi pyetjeve të shumta që ka audienca jonë, më bashkohen këtu në skenë një panel politikanësh të njohur, avokatësh dhe aktivistësh. Ata janë Lavdrim Krashi, një anëtar i Parlamentit për Partinë Socialiste në pushtet. Lulzim Basha, ish-Ministër i Brendshëm, tani drejtues i partisë së opozitës së re, Demokratët Euro-Atlantikë. Edlira Cepani, avokate dhe aktiviste për të drejtat e njeriut. Dhe së fundmi, por jo më pak e rëndësishme, Fiora Hoxhaj, 19 vjeç, panelistja jonë më e re, e cila është një aktiviste për të rinjtë dhe gratë.

Mirësevini të gjithëve.Le të shkojmë te pyetja jonë e parë nga audienca

Valbona Haletaj: Si mund ta bindni një 20-vjeçar sot që të mendojë për një të ardhme në Shqipëri në një kohë kur të gjitha vendet evropiane dhe kontinentet e tjera po na ofrojnë mundësi të shkëlqyera për një të ardhme më të sigurt? 

Krashi: Sigurisht, duhet të vendosim një kontekst për atë që ka ndodhur me Shqipërinë gjatë 34 viteve të fundit, por edhe për 50 vitet para asaj, sepse për 50 vite, siç e përmendët më parë, ne ishim një vend i mbyllur nga pjesa tjetër e botës. Por më pas, kur u bashkuam me familjen evropiane, siç e quajmë ne, kishte një dëshirë të madhe për njerëzit që të kërkonin mundësi të reja dhe të emigronin jashtë vendit. Patëm valë të mëdha emigrimi masiv. Unë jam një nga ata, për shembull, që kam qenë në Mbretërinë e Bashkuar për shumë vite dhe vendosa të kthehem në Shqipëri.

Megjithatë, ajo që është e rëndësishme për ne si vend është të krijojmë mundësi, një, për njerëzit që të qëndrojnë këtu në radhë të parë, dhe për ata që duan të shkojnë jashtë ligjërisht, të fitojnë përvojë dhe të kthehen, dyert janë të hapura edhe për këtë.

Pyetja, si mund ta bindni një 20-vjeçar sot? Sigurisht që fillon me ofrimin ose përmirësimin e shërbimeve publike. Shiko, Jonny, 10 ose 15 vite më parë, dhe kjo nuk është për të fituar pikë politike këtu, por Shqipëria ishte një vend depresiv. Kishte një infrastrukturë shumë të dobët. Kishte një sistem arsimor të kolapsuar ose në kolaps dhe shërbime të tjera publike. Mënyra se si mund të bindim të rinjtë të qëndrojnë në Shqipëri është duke përmirësuar sistemin tonë arsimor, duke përmirësuar shërbimet tona publike, mënyrën si i ofrojmë ato, por edhe standardet.

Të qenit një shqiptar britanik, natyrisht, për mua Britania është një nga vendet me të cilat duhet të kemi një marrëdhënie të veçantë, dhe kemi bërë një punë të shkëlqyer, për shembull, në vitet e fundit, kryesisht në veri të vendit, ku shumica e të rinjve largohen për në Mbretërinë e Bashkuar, por edhe në vende të tjera. Ne kemi bërë shumë punë me qeverinë britanike përmes ambasadës britanike për të bindur dhe përmirësuar jetën e njerëzve në mënyrë që ata të bindin veten të qëndrojnë në Shqipëri.

Edlira Cepani: Duke folur si aktiviste, do të thosha se është vërtet e vështirë. Shqipëria nuk është në kushtet më të mira në 30 vitet e fundit, por do t'ju tregoj përvojën time. Kam lindur jashtë, jam rritur jashtë, kam bërë shkollën fillore, shkollën e mesme dhe universitetin jashtë vendit, dhe pas të gjitha atyre viteve, pas më shumë se 25 viteve, vendosa të kthehem dhe të jetoj e punoj në Shqipëri. Pse? Sepse kur jeton jashtë vendit, kupton se, sidomos në vendet evropiane, vendet e zhvilluara, ato janë shumë të strukturuara. Nëse vërtet dëshiron të bësh një ndryshim, duhet të shkosh në një vend dinamik, dhe Shqipëria është një vend dinamik, ku ndryshimi yt është më i lehtë për t'u bërë.

Ne shohim se ndonjëherë është e vështirë për të rinjtë që të luftojnë dhe të punojnë sepse sistemi po i mbyt ata, ose ekonomia ose sidomos politika, që është problemi më i madh që kemi në Shqipëri. Por këtu, ka një mundësi për të bërë një ndryshim, dhe është një mundësi për të kontribuar më shumë sesa mund të kontribuosh në ndonjë vend tjetër. Dhe do të thosha se kemi një shprehje në Shqipëri, ”guri i rëndë në vend të vet”. Sigurisht, ka një tërheqje, ndihesh më mirë kur jep kontributin në vendin tënd.

Por nga ana tjetër, do të thosha se politika nuk ka bërë mjaft për të rinjtë në këto 34 vite dhe nuk po bën mjaft. Nëse duam që të rinjtë të qëndrojnë në Shqipëri, duhet t'u japim atyre mundësi, mundësi që lidhen me arsimin e mirë, që lidhen me kushte më të mira pune dhe me mundësi më të mira për të përparuar në profesione të ndryshme. Dhe nga ana tjetër, është shumë e rëndësishme të kuptojmë pse njerëzit duan të largohen nga vendi. Dhe ka tre arsye kryesore pse njerëzit largohen nga vendi, jo vetëm të rinjtë, por tani po largohen edhe profesionistët.

Një është mungesa e arsimit, siç është sistemi arsimor, i cili nuk është më i miri, sepse nuk është investuar në të. Kemi përqindjen më të ulët të buxhetit të PBB-së të dedikuar për arsimin në rajon. E dyta është sistemi shëndetësor. Nëse kemi korrupsion në sistemin shëndetësor, nëse nuk kemi shërbimet që na nevojiten, kjo është një problem. Sigurisht që do të duam të largohemi nga vendi dhe të gjejmë kushte më të mira. Tani që kemi udhëtuar jashtë, njohim vendet e ndryshme, njohim standardet. Dhe do të thosha se nuk kemi ndonjë problem t’i sjellim ato standarde në Shqipëri, nëse nuk kemi shërbimet që na duhen për ta bërë këtë.

Lulzim Basha: Isha 19 vjeç kur u largova për studimet e mia në Holandë, dhe vendi ishte shumë më i depresuar sesa 15 vjet më parë. Megjithatë, kishte shumë shpresë, shumë pritshmëri. Njerëzit shpresonin, prisnin që të arrinin diçka. Dhe pajtohem, zoti Diamond, vendi ka ndryshuar më shumë se çdo vend tjetër ish-komunist në këto 34 vite të fundit. Por tani ndodhemi në mes të një krize besimi dhe shprese në vend. Dhe arsyeja për këtë është sepse sistemi politik i ka dështuar qytetarët, dhe në veçanti ka dështuar rininë. E ka bërë këtë duke grumbulluar pushtet për vete, mundësi për vete, përfitime për vete në kurriz të qytetarëve, në kurriz të shoqërisë, në kurriz të shërbimeve publike.

Tre janë problemet kryesore të kësaj situate. Ajo që njerëzit largohen për në Mbretërinë e Bashkuar dhe në vendet e tjera të Perëndimit është për mundësi, meritokraci dhe barazi përpara ligjit. Këto janë tre mungesat themelore të shoqërisë aktuale shqiptare.

Në fund të korrikut, Partia Socialiste e Shqipërisë, në pushtet për 11 vite tani, dhe pjesë të opozitës bashkuan votat për të shkuar kundër një vendimi të Gjykatës Kushtetuese të Shqipërisë për të eliminuar votimin preferencial, i cili do t'u jepte mundësi të rinjve të merrnin pjesë në politikë, të kandidonin si kandidatë, për të qenë në gjendje të ofrojnë shërbimet e tyre për vendin.  

Fiori Hoxhaj: Siç thatë, unë jam 19 vjeç dhe po studioj këtu në Shqipëri. Kam lindur dhe jam rritur në Shqipëri, në zemër të Tropojës, që është një zonë shumë e largët e Shqipërisë, dhe të gjithë e konsiderojnë si diçka për të cilën nuk duhet të krenohem, por e kam kthyer në një aset dhe tani është diçka që më shtyn përpara.

Mendoj se është shumë e rëndësishme për ne si të rinj të kemi shpresë. Pra, thjesht duke investuar në rininë, mendoj se është zgjidhja më e mirë për problemin që po përballemi, jo vetëm duke investuar në ta me para, por edhe me energji dhe kohë dhe duke u interesuar për ta, duke parë potencialin e tyre dhe duke u dhënë mundësi dhe duke i bindur jo vetëm duke folur, por edhe duke bërë. Dhe mënyra se si mund ta bëjmë këtë është vetëm duke u bashkuar dhe duke krijuar shpresë për ta, duke krijuar më shumë mundësi ku ata mund të jenë madje edhe duke i krijuar vetë ato. Nuk kanë nevojë ta marrin nga dikush tjetër.

Johnny Diamond: Do të dëshiroja të dëgjoj nga audienca, sepse morëm kaq shumë pyetje mbi këtë çështje të migracionit. Është një çështje kaq e madhe, e di që është një problem i madh për vendin. Le të fillojmë me zotërinë me këmishë të zezë, zoti....

Alfred Lela: Çfarë nuk shkon me Shqipërinë, zoti Diamond? Mendoj se e përmendët në komentet tuaja hapëse, dhe është kriminalizimi, por kjo është vetëm një pjesë e problemit. Është kriminalizimi i politikës. Dhe më dhemb të dëgjoj përfaqësuesin e qeverisë, zotin Krashi, të flasë për kohët e Hoxhës, për vitet '90, por të mos flasë për kohët kur partia e tij është në qeveri, këta 11 vjet, nga 2013 deri më 2024. Kjo është e trishtueshme. Mendoj se ai duhet të flasë për këto 11 vjet, jo për kohërat e lashta, jo për Romën antike.

Sa i përket komentit të zotit Basha, ai ka qenë gjithashtu kreu i një partie të madhe, asaj Demokratike, partia e dytë më e madhe në Shqipëri, dhe ai kishte mundësinë të realizonte atë që thotë se të tjerët nuk e bënë të mundur. Pra, mendoj se përfaqësuesit e të dyja partive janë të pandershëm në deklaratat e tyre.

Gjergji nga audienca. Edhe u habita disi nga deklarata e zotit Krashi, sepse ai tha se 15 vjet më parë ishte si një nga kohërat më të errëta në historinë moderne të Shqipërisë pas komunizmit. Megjithatë, përsëri, gjashtë ose shtatë vjet më parë, filloi emigrimi masiv nga Shqipëria. Pra, shoh një mospërputhje në deklaratë.

Dorilda. Mundësia që u jepet të rinjve është gjëja më e rëndësishme që na nevojitet. Nëse na jepni mundësinë që pas përfundimit të shkollës të kemi një punë, të kemi një pagë normale dhe të kemi mundësinë të krijojmë familjet tona këtu, natyrisht, do të qëndrojmë. Dhe komenti im shtesë ishte për zotin Krashi: mund të them se, sigurisht, gjatë komunizmit, e dimë që ka pasur shumë probleme kur bëhet fjalë për të gjitha vendet që kanë kaluar nga komunizmi. Por sot po flasim 34 vite më pas. Dhe mendoj se demokracia dhe, së fundmi, qeveria aktuale nuk kanë dhënë shumë siguri kur bëhet fjalë për rininë. Pra, çështja lidhet me politikat e marra kur bëhet fjalë për ekonominë, arsimin dhe rininë.

Unë jam një nga personat që do të largohem së shpejti nga Shqipëria, sepse nuk paguhem për atë që bëj këtu. Pra, mendoj se e vetmja zgjidhje është që të rinjtë të paguhen. Punon më shumë se 10 orë, për shembull, dhe nuk paguhesh mjaftueshëm për punën tënde. Dhe natyrisht, diskriminohesh në vendin e punës. Pra, këto janë problemet kryesore që mendoj se po përballet çdo njeri, dhe sidomos nëse je grua në Shqipëri. Nuk gjen shumë mundësi për të dhënë më të mirën nga vetja.

Pyetja jonë e dytë vjen nga Kreshniku. Unë jam 43 vjeç dhe kam dëgjuar për anëtarësimin në BE për 30 vite. Çfarë po bën qeveria për të adresuar këtë ”lodhje nga BE-ja” që ndjen brezi im?

Edlira Cepani: Është interesante, disa vite më parë bëmë një sondazh dhe 97% e shqiptarëve dëshironin të hynin në BE, dhe ne ende e duam. Dhe është për të ardhur keq të shohim që 30 vjet më parë, slogani ynë ishte, "E duam Shqipërinë si gjithë Evropa." Dhe është një turp që jemi këtu 30 vjet më pas dhe ende duam Shqipërinë si gjithë Evropa. Dhe nëse ka ndonjë fajtor për këtë, është politika. Sepse ajo që shohim është që politikanët, në përgjithësi, flasin fjalët, por nuk i ndjekin ato me vepra. Sepse pse nuk duan të jenë pjesë e Bashkimit Evropian? Mund të ishte shumë e thjeshtë. Sepse ka disa kritere, duhet të bësh disa reforma, mund të ishte shumë e thjeshtë. Problemi është se, sidomos në politikën shqiptare, ata nuk duan të jenë pjesë e Evropës. Sepse çfarë do të thotë kjo? Do të thotë më shumë transparencë, do të thotë më shumë përgjegjshmëri, do të thotë më pak korrupsion. Dhe kjo është arsyeja pse ne jemi bllokuar. Nuk jemi bllokuar për shkak të Evropës, nuk jemi bllokuar për shkak të popullit shqiptar. Nuk është problemi ynë, është problemi i politikës.

Pra, çfarë mund të bëjmë? Le të bashkohemi dhe të përmirësojmë politikën. Si mund ta bëjmë këtë? Mund ta bëjmë duke kërkuar më shumë demokraci të brendshme brenda partive politike
...Kjo është aty ku gjithçka fillon.

Lavdrim Krashi: Epo, nuk është qeveria shqiptare që integrohet brenda Bashkimit Evropian. Është vendi që hyn në Bashkimin Evropian. Natyrisht, qeveria ka një rol për të luajtur. Qeveria ka bërë, dhe nuk po flas vetëm për qeverinë aktuale, por për qeveritë e njëpasnjëshme që kemi pasur që nga viti 1991. Disa kanë bërë më shumë se të tjerat për të bërë përparim drejt integrimit në BE. Disa kanë shkaktuar më shumë dëme drejt anëtarësimit në Bashkimin Evropian.

Duke iu kthyer qeverisë aktuale, ne jemi në një fazë shumë të mirë, në fakt. Jemi në një fazë ku presim konferencën tonë të dytë me Bashkimin Evropian, ku do të fillojmë të negociojmë kapitujt. Pra, jemi më afër se kurrë më parë.

A mendoni se ekziston ende vullneti politik në Bruksel për të marrë Shqipërinë në BE? Epo, duke gjykuar nga ajo që ka ndodhur vetëm gjatë ditëve të fundit, është hera e parë pas shumë kohësh që kemi një komisioner të përkushtuar për zgjerimin e BE-së. Kjo vjen si një lajm i mirë, jo vetëm për Shqipërinë, por edhe për vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor dhe miqtë që kemi atje. Por duke iu kthyer Shqipërisë, ka shumë që është bërë. Ka ndoshta edhe më shumë që duhet bërë, si nga qeveritë ashtu edhe nga njerëzit. Kjo përfshin edhe opozitën, gjithashtu. Përfshin çdo qytetar në vend që duhet të bëjë më shumë. Sepse në fund të fundit, integrimi brenda Bashkimit Evropian është një çështje standardesh. PBB-ja jonë 12 vite më parë, 15 vite më parë, ishte rreth 10 miliardë paund. Sot është rreth 23 miliardë paund. Kjo ju tregon shumë.

Livia: Pyetja ime është për turizmin. Si mund të promovojmë ekoturizmin ose agroturizmin kur nuk ka ligje në fuqi për një përqindje të hapësirave të gjelbra publike për çdo lagje? Duket hipokrite kur turistët vijnë për relaks, peizazhe natyrore dhe traditë, ndërkohë që përballen vetëm me ndotje dhe ndërtime, veçanërisht përgjatë bregdetit tonë.

Fiori Hoxhaj: Pajtohem plotësisht me pyetjen. Është shumë e nevojshme, sidomos në veriun tonë. Siç e thashë më parë, unë jam nga Tropoja dhe Valbona është vetëm 30 minuta larg me makinë nga vendi ku jetoj. Pra, duke shkuar atje çdo fundjavë dhe duke parë të gjitha këto ndërtime të reja që po ndërtohen nuk është një pamje e këndshme për t'u parë. Ka shumë bujtina, siç i quajmë ne. Ka shtëpi mysafirësh prej druri dhe ato janë shumë të mira për mjedisin, por gjithashtu shkojnë shumë mirë me natyrën. Por kur del nga dritarja, dhe në vend që të shohësh malin, sheh një ndërtesë të madhe që nuk përshtatet mirë me natyrën. Mendoj se mënyra se si mund të ndihmojmë në këtë është duke ndërtuar më shumë politika dhe reforma. Qeveria jonë po ndërton reforma në ligje dhe në zbatimin e ligjeve. Mund të ndërtojmë edhe disa reforma mbi ekoturizmin.

Lavdrim Krashi: Së pari, është një lajm shumë i mirë për çdo shqiptar që vitin e kaluar ne pranuam 10 milionë turistë dhe këtë vit jemi në rrugë për të pranuar 13 deri në 14 milionë. Pra, kjo është një zhvillim shumë i mirë për Shqipërinë. Duhet të ketë shërbime më të mira të planifikimit. Nuk duhet të jesh gjeni për të kuptuar që kur udhëton rreth Shqipërisë, mënyra se si menaxhojmë burimet tona, i vetmi aset që kemi është toka jonë. Dhe ajo nuk zmadhohet, sepse ajo është ashtu siç është. Dhe duhet ta menaxhojmë atë në një mënyrë që të përfitojë gjithë popullsinë. Kjo do të thotë ndryshime dhe përmirësime legjislative, por gjithashtu përmirësime në qeverinë lokale.

Livia: Po, sa për pak sfond. Jam një shqiptare që u largua nga vendi në 1998, në fakt në 1999. Isha shumë e vogël dhe vendosa të kthehem dy vite më parë. Investova në një apartament të vogël pranë zonës së Durrësit. Nuk do të them saktësisht ku. Fillimisht kishte hapësirë të gjelbër, por muaj më vonë u rrethua nga tre kompani ndërtimi, dy prej të cilave vendosën të ndërtojnë përreth pa asnjë standard. Nuk kishte rregullore të mirëfillta dhe puna vazhdonte gjatë verës. Kjo e ka bërë të pamundur për mua të jetoj në investimin tim të vogël dhe më duhet të kthehem mbrapsht. Nuk dua të jetoj në Tiranë. Jam brezi i tretë në Tiranë, por është gjithë beton. Dhe arsyeja pse erdha këtu është sepse shpirtërat e paraardhësve të mi më thërrisnin. Shpirti shqiptar ka nevojë për jetë, dhe betoni nuk është jetë.

Enis Elezi: A do të sjellë ndryshime politike dhe largimin e elitës së korruptuar votimi i diasporës në zgjedhjet e ardhshme parlamentare të vitit 2025?

Lavdrim Krashi: Sigurisht. Kjo është arsyeja kryesore pse unë erdha në politikën shqiptare. Shqiptarët që jetojnë jashtë duhet të lejohen të votojnë për zgjedhjet në Shqipëri. Siç përmenda më herët, ata tashmë janë të integruar në shoqëri demokratike ose më demokratike në vendet ku jetojnë dhe vota e tyre do të jetë ajo që në Shqipëri quhet ose që unë e quaj një votë e pastër. Ata do të votojnë bazuar në atë që mendojnë se partitë politike mund të ofrojnë për elektoratin.

Bashkëkombësit e mi, e dimë që në Shqipëri partitë politike, dhe përfshin partinë time, ndonjëherë shmangen nga prezantimi i programeve. Kjo nuk është rasti në vendet e tjera dhe mendoj se një nga gjërat që vota e diasporës do të bëjë është të ndryshojë mentalitetin e politikanëve tanë, sepse ne nuk do të kemi më nevojë të përgjigjemi. Kjo është një ndryshim i madh. Ky amendament i ri i kodit elektoral për të lejuar votën e diasporës sapo është miratuar dhe unë tashmë dëgjoj diskutime që nuk i kam dëgjuar për tre vitet e fundit.

Lulzim Basha:  Jo, nuk mendoj. Ne kemi disa propozime të vogla që nga viti 2016 që do ta bënin votën e diasporës efektive, në mënyrë që çdo shqiptar, çdo qytetar i Republikës së Shqipërisë me moshën e votës të mund ta ushtronte këtë të drejtë pa ndërhyrjen e qeverisë. Ky propozim që tani është bërë ligj nuk siguron që kjo qeveri të mos përfitojë nga kontrolli i saj. Kjo është arsyeja e propozimit. Duhet të regjistrohesh në një regjistër të veçantë, të çregjistrohesh nga regjistri civil dhe të jemi të drejtë, të jemi të sinqertë. Shumë prej qytetarëve shqiptarë që kanë lënë vendin për në Mbretërinë e Bashkuar dhe vende të tjera janë larguar për shkak të pakënaqësisë së thellë me politikat e kësaj qeverie. Shumë prej tyre nuk kanë status ligjor. Si do të mund t’i bëjnë të gjitha këto procedura të propozuara dhe ende të marrin pjesë në zgjedhjet e ardhshme? Përgjigja është e thjeshtë: ata nuk do të mund ta bëjnë.

Diamond: Më falni, sipas sistemit të ri a do të mund të votojnë njerëzit jashtë vendit në zgjedhjet për parlamentin?

Basha: Nëse çregjistrohen nga regjistri civil në Shqipëri, nëse regjistrohen në një regjistër të veçantë, nëse i besojnë Postës Shqiptare për të sjellë kutitë me votat dhe për t'i numëruar saktë, po. Por këto janë tre "nëse" që deri tani kanë dështuar masivisht në zgjedhjet e mëparshme nga kjo qeveri.

Fiori Hoxhaj: Mendoj se është shumë e rëndësishme që diaspora jonë të ketë një zë. Kam folur me shumë njerëz që jetojnë jashtë dhe kam shumë kushërinj që jetojnë jashtë dhe çdo herë që vijnë këtu për të vizituar shtëpinë, bëhen shumë të frustruar. Dhe mendoj se vota e tyre do të bënte një ndryshim të madh në realitetin shqiptar, sepse ata kanë një pikëpamje të ndryshme dhe më të hapur që do të ndryshonte shumë nga politikat tona. Dhe mendoj se ata nuk do të votojnë vetëm duke thënë: "Kam qenë anëtar i kësaj partie për gjithmonë, prandaj duhet të vazhdoj të jem," mendoj se do të votojnë bazuar në atë se kush ka programin më të mirë.

Edlira Cepani: Do të shohim si do të shkojë, është hera e parë që e provojmë këtë, por gjithmonë kam thënë se jo vetëm përmes votës, por edhe duke investuar në Shqipëri dhe duke advokuar për Shqipërinë, mendoj se nëse një ndryshim vjen në Shqipëri, do të vijë nga diaspora, sepse njerëzit tanë në diasporë janë shumë të lidhur me vendin e tyre. Ata kanë sytë gjithmonë drejt vendit dhe duan të kthehen për të investuar dhe kontribuar për vendin e tyre. Pra, mendoj se është shumë e rëndësishme dhe mendoj se vota e diasporës është shembulli më i mirë që, nëse advokon fort për diçka, ajo ndodh. Kur disa vite më parë filluan disa lëvizje për të kërkuar të drejtën e votës për diasporën në Gjykatën Kushtetuese, filluam një lëvizje një vit më parë që kishte si shtyllë votën e diasporës. Të gjithë thoshin se ky advokim legjislativ që po bënim do të dështonte, sepse politika nuk e dëshironte votën e diasporës, dhe është e vërtetë që nuk e dëshironte. Por ne kuptuam që duke shtyrë më shumë, duke kërkuar më shumë, ti e merr atë që dëshiron.

Ndërhyrje nga audienca

Unë jam Floriani dhe kjo pyetje më prek shumë sepse jam nga diaspora, kështu që do të isha shumë i interesuar, por jam kundër dhe do t'ju shpjegoj pse. Unë takoj dhe njoh shumë njerëz që janë në diasporë dhe që janë shqiptarë, dhe ne kemi tendencën të kemi komunitete të vogla jashtë vendit. Dhe, për të thënë të vërtetën, nuk ka shumë interes dhe, do të thosha, informacion që arrin lehtësisht deri tek diaspora. Pra, ajo që mendoj, dhe nuk jam optimist në këtë drejtim, është që vota thjesht nuk do të kryhet, ose ata do të marrin një telefonatë nga dikush në Shqipëri që u kërkon të votojnë për një parti ose tjetrën, dhe do të bëjnë thjesht qokën. Nuk mendoj se do të ndihmojë në asnjë mënyrë.

Ndërhyrje nga audienca

Erges: Shqipëria tani është një narko-shtet. Ne kemi katër ministra të përfshirë në kontrabandimin e kokainës ose kanabisit. Nuk ka demokraci në Shqipëri. Demokracia është transformuar sepse ne kemi njerëzit më të këqij në pushtet.

Diamond: Mirë, mendoj se e bëtë të qartë pikën tuaj. Faleminderit shumë, zotëri. Faleminderit për kontributin tuaj. Zonja?

Po, mund të filloj nga momenti kur, mos ta harrojmë, diaspora në fakt po ndihmon shumicën e familjeve shqiptare, kështu që mund të them që mbështetja e tyre, mbështetja e tyre financiare po u jep mundësinë familjeve të kenë një jetë më të mirë. Pra, e di që ata do ta përdorin këtë votë për të ndarë opinionin e tyre dhe do të jetë një ndihmë e madhe nëse të gjithë do të kishin, siç është në kushtetutë në fakt, të drejtën e votës.

Leonardi: Nga përvoja ime, jam një person që dikur ishte revolucionar. Kam qenë në front me studentët, por për 34 vite shohim që korrupsioni po rritet. Dua të pyes panelin: Si mund ta luftojmë korrupsionin në Shqipëri?

Edlira Cepani: Mendoj se korrupsioni luftohet në dy mënyra të ndryshme. Njëra është, natyrisht, forcimi i ligjeve dhe forcimi i sistemit të drejtësisë dhe mbështetja e sistemit të drejtësisë për të bërë punën e tij. Ne kemi institucionin e SPAK-ut tani. SPAK-u është trupa anti-korrupsion. Ata po bëjnë punën e tyre, por po luftohen shumë nga politika dhe po trysnohen nga politika për të mos e bërë punën e tyre siç duhet, por ata po e bëjnë punën e tyre. Një mënyrë është, mendoj, rritja e sanksioneve dhe sanksione të ashpra, veçanërisht për korrupsionin dhe për nivelin e lartë të politikës. Ne nuk kemi pasur këtë më parë dhe nuk kemi ligje të tilla.

Dhe nga ana tjetër, është shumë e rëndësishme të punohet me popullatën dhe mbi perceptimin e korrupsionit. Gjëja më e keqe që mund të ndodhë me korrupsionin është që të bëhet një mënyrë normale jetese. Korrupsioni nuk e bën një shoqëri të shëndetshme. Ai e vret shoqërinë në çdo mënyrë të mundshme, sepse mund të mendosh që korrupsioni mund të të ndihmojë të fitosh shpejt ose të bësh para më shpejt. Por ndërsa je i korruptuar në profesionin tënd, qoftë si mësues, qoftë si politikan, gjithashtu edhe mjeku ndjen që është normale të jetë i korruptuar. Dhe çfarë ndodh? Ndodh që ti nuk ke sistemin shëndetësor siç duhet. Pra, nëse inkurajon korrupsionin, atëherë do të jesh viktimë e tij.

Lulzim Basha: Le të fillojmë me vullnetin politik. Dhe është e qartë që nuk ka vullnet politik për të luftuar korrupsionin. Kur ke zëvendëskryeministrin në arrati, ai është larguar nga vendi sepse po kërkohet nga SPAK për korrupsion. Kur ke ministrin e brendshëm në burg për orkestrimin e një skeme masive për kultivimin e kanabisit në Shqipëri, kur ke ministrin e Shëndetësisë në burg për korrupsion në skemat e shëndetit publik, kur ke ministrin e mjedisit në burg për korrupsion në një skemë për inceneratorët e mbetjeve, kur ke katër ministra të kabinetit në burg, kur ke të paktën një duzinë deputetësh që kanë humbur mandatin sepse kanë qenë pjesë e strukturave të krimit të organizuar...

Por kur ke të bësh me përgjegjësinë politike, ose je pjesë e saj, dhe shumë shqiptarë, guxoj të them shumica e shqiptarëve, besojnë që kryeministri aktual është pjesë e saj. Ai është, në fakt, kulmi i sistemit të korrupsionit që mban pushtetin dhe këtë model. Çfarëdo që ata të besojnë. Ose je pjesë e saj, ose je budalla.

Diamond: Pra, mungesa e vullnetit politik e ka sjellë problemin e korrupsionit në një nivel të paprecedentë për Shqipërinë. Dhe kjo është një gjë shumë e madhe për të thënë.

Një nivel i paprecedentë, do të thosha, madje edhe për Ballkanin. Pyetja është: Si ta luftojmë atë? Si ta luftojmë korrupsionin? Ne kemi një klimë shumë të ngjashme me, nuk dua të stigmatizoj asnjë vend ose shoqëri, por një klimë mafioze. Duhet të marrim masa anti-mafia. Dhe ne kemi propozuar këto masa. Ne kemi propozuar veting për politikanët, kontrolle vjetore të pasurive të politikanëve, të anëtarëve të familjeve të tyre, të bashkëpunëtorëve të tyre. Kontrollet vjetore të aseteve dhe kontakteve të papërshtatshme për gjyqtarët, por edhe për politikanët. A kanë apo jo kontakte me bosët e krimit të organizuar? A bashkëpunojnë apo jo me botën e nëndheshme për hir të pushtetit të tyre politik? A janë apo nuk janë të korruptuar? A mund t’i justifikojnë dot pasuritë e tyre, të anëtarëve të familjeve të tyre apo të bashkëpunëtorëve të tyre? Kjo ligj është ulur në parlament që nga 15 nëntori. Ky propozim që ne kemi paraqitur. Nuk ka barazi përpara ligjit. Prandaj kemi propozuar heqjen e imunitetit parlamentar. Dhe, para së gjithash, mbështetje totale dhe pa kushte për sistemin gjyqësor, për atë pjesë të sistemit gjyqësor që u krijua për të luftuar korrupsionin. Këto janë mënyrat për të ecur përpara.

Lavdrim Krashi: Sigurisht, korrupsioni ka qenë një problem në Shqipëri për 30 vitet e fundit. Nuk është një problem që u shfaq papritur në një vit të caktuar sepse ne ishim në pushtet. Është një problem që ka shoqëruar demokracinë tonë që nga fillimi i viteve '90. Tani, në një demokraci, mënyra për t'u marrë me korrupsionin është duke maksimizuar mundësitë për ta minimizuar atë. Kjo është ajo që kemi bërë që nga viti 2013. Partia Socialiste është e vetmja parti që e kishte në manifestin e saj se do të krijonte institucione të pavarura gjyqësore. Dhe fatmirësisht për ne, nuk ishte e lehtë. Në procesin e krijimit të këtyre institucioneve, ne humbëm disa aleatë koalicioni në atë kohë. Por ne ishim të vendosur të ofronim një sistem të ri gjyqësor që është i pavarur. Dhe fillon, pajtohem plotësisht, me fundin e kulturës së pandëshkueshmërisë. Në një mënyrë ose tjetër, politikanët në Shqipëri, si në nivel kombëtar ashtu edhe lokal, ndihen sikur kanë të drejtë për gjëra të caktuara. Shqipëria është një nga ato vende ku, nëse po kërkoni njerëz të pasur apo tepër të pasur, duhet të kërkoni në klasën politike. Kjo nuk është mënyra se si duhet të jetë. Njerëzit që duan të bëjnë para, duhet ta bëjnë këtë në sektorin privat. Po, natyrisht, ka rreziqe të lidhura me këtë, por kjo është mënyra për t'u pasuruar.

Diamond: Lulzim Basha përmendi disa sugjerime.

Krashi: Për heqjen e imunitetit parlamentar? Po, jam dakord, para së gjithash, me krijimin e një sistemi të ri gjyqësor të pavarur dhe mbështetjen e këtij sistemi gjyqësor. Nuk dua të hyj sërish në politikë partiake këtu, por ka një numër partish politike. Zoti Basha është një prej tyre. Sidoqoftë, jam shumë i kënaqur të dëgjoj që ai mbështet institucionet e reja. Por, përveç asaj që u sugjerua, dhe këto janë të gjitha gjëra të vlefshme që duhet të shqyrtohen, është gjithashtu përgjegjësi e partive politike të sjellin njerëz, të paraqesin njerëz për elektoratin, për të zgjedhur midis tyre njerëz me integritet, jo njerëz pa të, njerëz që e kanë shpenzuar...

Diamond: Dhe të gjithë ata ministra që përmendi Lulzim Basha, të cilët janë ose nën hetim ose në burg për korrupsion?

Krashi: Për mua, kjo është një shenjë e asaj që thatë, që sistemi i ri gjyqësor po funksionon. Përveç një ish-zëvendëskryeministri, shumë ish-ministrave dhe kryetarëve të bashkive, kemi gjithashtu një prokuror të përgjithshëm, në fakt, që është në burg si rezultat i korrupsionit. Pra, kjo është një shenjë e mirë, sipas mendimit tim, që sistemi gjyqësor po ecën drejt pavarësisë. Nuk po them që është plotësisht i pavarur. Shiko, Jonny, ky vend ka vetëm 30 e ca vite demokraci, por po duket sikur po bëhet vërtet i lashtë, sepse fenomeni i korrupsionit nuk është luftuar sa duhet dhe po fillon të japë fryte tani.

Leonardi: Ajo që mund të them pas 34 viteve histori me politikanë të ndryshëm në pozita të larta, ata thonë gjëra të ndryshme dhe kur vijnë në pushtet, bëjnë gjëra të ndryshme. Besoj me gjithë zemër se lufta kundër korrupsionit është një vullnet i madh. Ne kemi këtu korrupsion në votë dhe kemi korrupsionin e zakonshëm që hasim përditë. Askush nuk dëshiron ta luftojë atë sepse njerëzit që janë në krye përpiqen të përfitojnë prej tij. Nëse sistemi është kështu, njerëzit e fortë fitojnë gjithmonë, ndërsa të tjerët humbasin, të gjithë ne. Pra, duhet të mendojmë si komunitet, si njerëz, për të zgjedhur më mirë politikanët tanë, për të dhënë votën tonë kudo dhe për të votuar për të ardhmen tonë, jo për të vazhduar diçka si kjo.

Diamond: Në fillim përmende këtë shifër nga një sondazh që rreth gjysma e shqiptarëve ishin në një mënyrë ose tjetër të përfshirë në korrupsion, qoftë duke dhënë ryshfet ose duke kërkuar një favor. A është kjo përvoja jote, që ka një nivel të përditshëm të korrupsionit? A është kështu si funksionon dhe si manifestohet?

Leonard: Ndonjëherë nuk duam ta themi, por për secilin prej nesh, nëse do të zgjidhësh diçka dhe nëse do ta bësh shpejt, duhet të paguash. Nëse nuk paguan, mund të mos e marrësh kurrë shërbimin. Natyrisht, ka disa përmirësime. 34 vite ...janë një periudhë e gjatë kohe dhe kemi parë disa ndryshime, por problemi i korrupsionit mbetet një çështje kryesore. Mënyra se si sistemi funksionon, përfshirë politikanët dhe bizneset, i detyron njerëzit të përfshihen në këto praktika korruptive vetëm për të marrë ato shërbime që u takojnë me të drejtë. Ndaj, lufta kundër korrupsionit nuk është vetëm një çështje e zbatimit të ligjit apo politikës, por një ndryshim në mënyrën e të menduarit dhe vepruarit të shoqërisë në tërësi.

Diamond: Do t'u kërkoj të gjithëve nga paneli të japin një sugjerim të vetëm për të bërë që Shqipëria të duket më mirë përpara botës. Dhe mos harroni, shumë vende kanë pasur probleme me imazhin e tyre dhe shumë vende kanë ndryshuar.

Edlira Cepani: Pyetja një milion dollarëshe. Shihni, për ta bërë vendin të duket më mirë, ne tashmë jemi shumë të mirë në PR (marrëdhëniet me publikun). Por unë mendoj se është e rëndësishme që ta bëjmë vendin të jetë më mirë, jo për botën, por për shqiptarët. Dhe mendoj se për ta bërë Shqipërinë të shkëlqejë përsëri, duhet të ndërmarrim disa hapa. Dhe hapi i parë, sipas mendimit tim, është përmirësimi i politikës.

Pse? Sepse një nga problemet më të mëdha që kemi lidhet me demokracinë dhe me fuqinë që kanë qytetarët për të pasur zë në atë që ndodh në vend. Problemi është se nuk kemi demokraci të brendshme brenda partive politike. Mungesa e demokracisë së brendshme në partitë politike do të thotë se nuk prodhojmë politikanë të duhur dhe parti politike të duhura, të cilat nesër ose sot qeverisin vendin. Pra, njëra është demokracia e brendshme dhe ne duhet të punojmë për këtë. Dhe tjetra është forcimi i zërit të qytetarëve. Si? Përmes dhënies së fuqisë qytetarëve përmes ligjeve. Për shembull, në Shqipëri nuk kemi një ligj, kemi një ligj, por nuk funksionon për referendumet. Qytetarët shqiptarë, nëse kanë një problem, nuk mund ta thonë fjalën e tyre përmes një referendumi. Nuk kemi lista të hapura. Kjo është arsyeja pse po luftojmë kaq shumë. Nuk mund të zgjedhim politikanët tanë. Në zgjedhjet parlamentare të vitit 2025, 90% e parlamentit do të përzgjidhet dhe emërohet nga liderët e partive politike. Ne nuk do të kemi një zë. Pra, forcimi i zërit të qytetarëve, mendoj se është gjëja që na çon përpara. E di që njerëzit kanë mençuri të mjaftueshme për të ditur se çfarë është më e mirë për vendin e tyre dhe për ta transmetuar këtë përmes votës, zërit të tyre dhe vendimeve të tyre. Kjo është ajo që është e rëndësishme dhe ajo që do të na bëjë të dukemi më mirë dhe të jemi më të mirë.

Lavdrim Krashi: Të debatoni në një mënyrë më të qytetëruar me njëri-tjetrin. Sigurisht, nuk dua që të gjithë të mendojnë njësoj. Kjo është diçka që i përket së kaluarës dhe duhet të varroset atje. Por debatoni në një mënyrë më të qytetëruar. Dhe kjo fillon nga ne politikanët. Në fakt, mendoj se fillon nga ne dhe më pas reflektohet te shoqëria e tërë.

Fiori Hoxhaj: Mendoj se Shqipëria është tashmë e mrekullueshme. Thjesht po përpiqemi ta bëjmë edhe më të shkëlqyeshme. Dhe nuk mendoj se fokusi ynë duhet të jetë në përmirësimin e imazhit tonë për botën, por në fakt ta bëjmë vendin më të mirë brenda. Por besoj se kemi punuar shumë për disa gjëra të rëndësishme për të bërë imazhin tonë të fuqishëm jashtë vendit, sepse nuk ka vende të tjera që kanë një gjuhë dhe tradita kaq të vjetra sa kemi ne. Forcimi i kësaj dhe përfaqësimi i drejtë jashtë përmes programeve shkëmbimi për të rinjtë, ku ata zhvillojnë programe rreth kërcimit ose kulturës dhe njohin më mirë Shqipërinë, mendoj se është një hap i madh drejt këtij qëllimi.

Lulzim Basha: Nuk mendoj se kam qenë pesimist. Mendoj se kam qenë realist. Por besoj në Shqipërinë. Besoj në forcën e popullit tonë. Ata kanë dalë nga periudha të errëta të historisë sonë më parë dhe do ta bëjnë përsëri. Dhe çelësi për këtë është të ndërtojmë një model suksesi për vlerat. Aktualisht, modeli aktual shpërblen vesin, shpërblen korrupsionin, shpërblen krimin e organizuar, njerëzit me ndikim. Ata marrin gjithçka. Ndërkohë, dija, arsimi, virtyti, puna e palodhur dhe talenti ndëshkohen. Ne kemi modele suksesi. Rita Ora, Dua Lipa, Broja, futbollisti në Mbretërinë e Bashkuar. Po përmend tre emra që janë të njohur në çdo shtëpi. Ata arritën atje jo përmes rrugëve të shkurtra ose përmes favoritizmit ose korrupsionit. Ata arritën atje përmes talentit dhe punës së palodhur. Dhe bota i respekton ata. Ky është modeli. Kjo është ajo që duhet të ndërtojmë në Shqipëri. Lufta kundër korrupsionit, barazia përpara drejtësisë, sundimi i ligjit dhe një demokraci funksionale, dhe liria e medias për të siguruar atë që kolegu im nga Partia Socialiste e theksoi me të drejtë, nevojën për të pasur një debat publik. Jo vetëm për të rritur nivelin e debatit publik, por për të pasur një debat publik që aktualisht mungon.

Diamond: Tani është koha që publiku të japë disa përgjigje. Shikoj duar që ngrihen. Së pari, a mund të dëgjojmë nga disa njerëz që nuk kanë folur më parë? Ju premtoj që do të rikthehem te të tjerët që kanë folur. Zotëria me bluzë të kaltër, ju lutem.

Folësi: Të gjitha që dëgjuat ishin nga shqiptarët për Shqipërinë. Unë jam një i huaj.

Diamond: Nga jeni, zotëri?

Folësi: Jam nga Bangladeshi. Kam punuar këtu për tre vjet. Problemi është se kompanitë dhe korrupsioni i bëjnë njerëzit të largohen. Kompanitë bëjnë çfarëdo që duan, krijojnë cilindo ligj që duan për pagat dhe kushtet, gjithçka, përmes korrupsionit. Dhe mendojnë se, pasi kanë para, ata janë Zoti. Herën e fundit, më përjashtuan nga kompania ime me një njoftim njëditor. Një njoftim njëditor. Thjesht më thanë: “Largohu”. Totalisht ilegale. Nuk më paguan.

Folëse nga audienca: Së pari, mendoj se një nga gjërat që mund të bëjmë është të punojmë më shumë me të rinjtë që kanë zgjedhur të qëndrojnë këtu. Unë jam 20 vjeç. Studioj shkenca politike dhe kam edhe një vit për të vendosur nëse dua të qëndroj këtu ose të largohem jashtë vendit. Fatmirësisht, familja ime ka pasur mundësinë që të më japë mundësinë të shkoj kudo në botë që dëshiroj. Por nëse sistemi ynë politik përpiqet t'u japë më shumë atyre të rinjve që kanë zgjedhur të qëndrojnë këtu, sepse tani për tani, këtu në këtë sallë, njoh të paktën 20 njerëz që qëndrojnë lokalisht dhe punojnë globalisht.