Flash News
Goro në burg, Blerina Balaj komandohet kryetare e Bashkisë Himarë
Video/ Tensione në mbledhjen e Këshillit Bashkiak të Himarës, qytetari pështyn në fytyrë Vangjel Tavon
Olsi, ashtu si Edi, qenka burrë p….
Nën hetim për trafik k*kaine, SPAK sekuestron pasuritë e Princ Dobroshit dhe Olsi Syziut
Atentat në Memaliaj, qëllohet me breshëri arme avokati
Enigma e Covid-19: Pse virusi ‘rrënon’ disa vende dhe kursen të tjera?
By Hannah Beech, Alissa J. Rubin, Anatoly Kurmanaev &
Koronavirusi ka vrarë aq shumë njerëz në Iran saqë vendi u është drejtuar varrosjeve masive, por në Irakun fqinj, numri i të vdekurve është më pak se 100.
Republika Domenikane ka raportuar rreth 7.600 raste të virusit. Vetëm përtej kufirit, Haiti ka regjistruar rreth 85.
Në Indonezi, mijëra besohet se kanë vdekur nga koronavirusi. Në Malajzinë e afërt, një bllokim i rreptë e ka mbajtur numrin e viktimave në 100.
Koronavirusi ka prekur pothuajse çdo vend në tokë, por ndikimi i tij është dukur kapriçioz. Metropolet globale si Nju Jorku, Parisi dhe Londra janë gjunjëzuar, ndërsa qytete të ndryshme si Bangkoku, Bagdadi, Neë Delhi dhe Lagosi, deri më tani, kryesisht janë kursyer.
Pyetja se pse virusi ka dërrmuar disa vende dhe ka lënë të tjerë relativisht të paprekur është një enigmë që ka ngjallur teori dhe spekullime të shumta, por nuk ka përgjigje përfundimtare. Kjo njohuri mund të ketë pasoja të thella për mënyrën sesi vendet reagojnë ndaj virusit, për përcaktimin se kush është në rrezik dhe për të ditur kur është e sigurt të dilni përsëri.
Tashmë ka qindra studime në të gjithë botën që shtjellojnë sesi demografia, kushtet para-ekzistuese dhe gjenetika mund të ndikojnë në ndryshimin e gjerë të ndikimit.
Mjekët në Arabinë Saudite po studiojnë nëse ndryshimet gjenetike mund të ndihmojnë në shpjegimin e niveleve të ndryshme të ashpërsisë në rastet e Covid-19 midis arabëve sauditë, ndërsa shkencëtarët në Brazil po shikojnë marrëdhëniet midis gjenetikës dhe komplikacioneve Covid-19. Ekipet në shumë vende po studiojnë nëse ilaçet e zakonshme të hipertensionit mund të përkeqësojnë ashpërsinë e sëmundjes dhe nëse një vaksinë e veçantë e tuberkulozit mund të bëjë të kundërtën.
Shumë kombe në zhvillim, me klimë të nxehtë dhe popullsi të re, i kanë shpëtuar më të keqes, duke sugjeruar se temperatura dhe demografia mund të jenë faktorë. Por vendet si Peruja, Indonezia dhe Brazili, vende tropikale në zemër të epidemive në rritje, hedhin ujë të ftohtë mbi këtë ide.
[caption id="attachment_380533" align="alignleft" width="2048"] Dizinfektim rrugësh në Yogyakarta, Indonezi, në mes të marsit. Foto: Ulet Ifansasti for The New York Times[/caption]
Masat drakoniane të distancimit shoqëror dhe bllokimit të hershëm kanë qenë qartë të efektshme, por Myanmari dhe Kamboxhia nuk bënë as njërën dhe as tjetrën dhe kanë raportuar pak raste.
Një teori që është e paprovuar, por e pamundur për t'u hedhur poshtë: mbase virusi thjesht nuk ka mbërritur ende në ato vende. Rusia dhe Turqia dukej se ishin mirë derisa, papritmas, nuk ishin ashtu.
Koha mund të dëshmohet sërish si egalitarianja (barazuesja) e madhe: Gripi Spanjoll që shpërtheu në Shtetet e Bashkuara në vitin 1918 dukej se u shua gjatë verës, vetëm për t'u rikthyer me një tendosje vdekjeprurëse në vjeshtë, dhe një valë e tretë vitin e ardhshëm. Më në fund arriti në vende të largëta si ishujt në Alaskë dhe Paqësorin e Jugut dhe infektoi një të tretën e popullsisë në botë.
"Ne jemi vërtet në fillim të kësaj sëmundje," tha Dr. Ashish Jha, drejtori i Institutit Global të Kërkimeve të Shëndetit në Harvard. "Nëse kjo do të ishte një lojë bejsbolli, do të ishte fraksioni i dytë dhe nuk ka asnjë arsye të mendosh se deri në të nëntin, pjesa tjetër e botës që duket tani sikur nuk është prekur nuk do të bëhet si vendet e tjera."
Mjekët që studiojnë sëmundje infektive në të gjithë botën thonë se nuk kanë ende të dhëna të mjaftueshme për të marrë një pamje të plotë epidemiologjike, dhe se boshllëqet në informacione në shumë vende e bëjnë të rrezikshme nxjerrjen e përfundimeve. Testimi është i keq në shumë vende, duke çuar në nënvlerësime të mëdha të përparimit të virusit, dhe vdekjet, pothuajse me siguri, janë nënvlerësuar.
Megjithatë, modelet janë të qarta. Edhe në vendet me statistika të mbajtura shkel-e-shko dhe sisteme shëndetësore të rrënuara, varrosjet masive ose spitalet që largojnë njerëz të sëmurë në mijëra do të ishte e vështirë të mos shiheshin, dhe një numër vendesh thjesht nuk po ndeshen me to - të paktën ende jo.
Intervistat me më shumë se dy duzina ekspertësh të sëmundjeve infektive, zyrtarë shëndetësie, epidemiologë dhe akademikë në mbarë globin, sugjerojnë katër faktorë kryesorë mund të ndihmojnë të shpjegohet se ku lulëzon virusi dhe ku nuk ndodh: demografia, kultura, mjedisi dhe shpejtësia e reagimeve të qeverisë.
Çdo shpjegim i mundshëm vjen me paralajmërime të konsiderueshme dhe kundër-prova konfuze. Nëse një popullsi në plakje është më e rrezikuara, për shembull, Japonia duhet të jetë në krye të listës. Eshtë larg. Sidoqoftë, këta janë faktorët që ekspertët i konsiderojnë më bindës.
Fuqia e Rinisë
Shumë vende që kanë shpëtuar nga epidemitë masive kanë një popullsi relativisht të re. Të rinjtë kanë më shumë të ngjarë të preken nga raste të buta ose asimptomatike që janë më pak të transmetueshme për të tjerët, tha Robert Bollinger, një profesor i sëmundjeve infektive në Shkollën e Mjekësisë Johns Hopkins. Dhe ata kanë më pak të ngjarë të kenë probleme të caktuara shëndetësore që mund ta bëjnë Covid-19, sëmundja e shkaktuar nga koronavirusi, veçanërisht vdekjeprurëse, sipas Organizatës Botërore të Shëndetit.
Afrika - me rreth 45,000 raste të raportuara, një pjesë e vogël e 1.3 miliardë njerëzve të saj - është kontinenti më i ri në botë, me më shumë se 60 përqind të popullsisë së saj nën moshën 25 vjeç. Në Tajlandë dhe Najaf, Irak, zyrtarët lokalë të shëndetit zbuluan se grupmosha 20 deri në 29 vjeç kishte shkallën më të lartë të infeksionit, por shpesh shfaqnin pak simptoma.
Në të kundërt, mosha mesatare kombëtare në Itali, një nga vendet më të goditura, është më shumë se 45. Mosha mesatare e atyre që vdiqën nga Covid-19 ishte rreth 80.
[caption id="attachment_380538" align="alignleft" width="2048"] Faltorja e Imam Aliut në Najaf, Irak. Foto: Ivor Prickett,The New York Times[/caption]
Të rinjtë kanë tendencë të kenë sisteme më të forta imunitare të cilat mund të rezultojnë në simptoma më të buta, tha Josip Car, një ekspert për popullatën dhe shëndetin global në Universitetin Nanyang Teknologjik në Singapor.
Për shembull, në Singapor dhe Arabinë Saudite, shumica e infeksioneve janë në mesin e punëtorëve migrantë të huaj; shumë prej tyre jetojnë në fjetore të tejmbushura. Sidoqoftë, shumë nga ata punëtorë janë të rinj dhe të aftë dhe nuk kanë nevojë për shtrimin në spital
Së bashku me rininë, shëndeti relativisht i mirë mund të zvogëlojë ndikimin e virusit në mesin e atyre që janë të infektuar, ndërsa kushte të caktuara para-ekzistuese - veçanërisht hipertensioni, diabeti dhe mbipesha - mund të përkeqësojnë, thonë studiuesit në Shtetet e Bashkuara.
Ekzistojnë përjashtime të dukshme nga teoria demografike. Japonia, me popullsinë mesatare më të vjetër në botë, ka regjistruar më pak se 520 vdekje, megjithëse numrat e saj janë rritur me shtimin e testimeve.
Rajoni Guayas i Ekuadorit, epiqendra e një shpërthimi që mund të ketë marrë deri në 7,000 jetë, është një nga më të rinjtë në vend, me vetëm 11 përqind të banorëve të saj mbi 60 vjeç.
Dhe doktori Jha i Harvardit paralajmëron se disa të rinj që nuk po tregojnë simptoma janë gjithashtu shumë ngjitës për arsye që nuk kuptohen mirë.
Distanca kulturore
Faktorët kulturorë, si distanca sociale që është ndërtuar në shoqëri të caktuara, mund t'u japë disa vendeve më shumë mbrojtje, thanë epidemiologët.
Në Tajlandë dhe Indi, ku numri i viruseve është relativisht i ulët, njerëzit përshëndesin njëri-tjetrin në distancë, me pëllëmbët të bashkuar si në lutje. Në Japoni dhe Korenë e Jugut, njerëzit përkulen, dhe shumë kohë para se të vinte koronavirusi, ata prireshin të mbanin maska për fytyrën kur nuk ndiheshin mirë.
[caption id="attachment_380536" align="alignleft" width="2048"] Udhëtarë në tren të ulur sipas protokollit të distancimit social në Bangkok, Tajlandë. Foto: Adam Dean, The New York Times[/caption]
Në pjesën më të madhe të botës në zhvillim, zakoni i të kujdesurit për të moshuarit në shtëpi ka si pasojë më pak azile pleqsh, të cilat kanë qenë më të prekurat nga shpërthimet tragjike në Perëndim.
Sidoqoftë, ekzistojnë përjashtime të dukshme nga teoria kulturore e distancimit. Në shumë pjesë të Lindjes së Mesme, siç janë Iraku dhe vendet e Gjirit Persik, burrat shpesh përqafojnë ose shtrëngojnë duart për t'u takuar, megjithatë shumica nuk sëmuren.
Ajo që mund të quhet "distancim kombëtar" ka rezutuar gjithashtu i dobishëm. Vendet që janë relativisht të izoluara kanë korrur përfitime shëndetësore nga kjo.
Kombet e largëta, siç janë disa në Paqësorin e Jugut dhe pjesë të Afrikës nën-Sahariane, nuk kanë qenë aq të përmbytur me vizitorët që sjellin virusin me vete. Ekspertët shëndetësorë në Afrikë përmendin udhëtimin e kufizuar nga jashtë si mbase arsyen kryesore për shkallën relativisht të ulët të infeksionit të kontinentit.
Vende që janë më pak të arritshme për arsye politike, si Venezuela, ose për shkak të konfliktit, si Siria dhe Libia, gjithashtu janë mbrojtur disi nga mungesa e udhëtarëve, siç kanë vendet si Libani dhe Iraku, të cilat kanë parë protesta të gjera muajve të fundit.
Mungesa e transportit publik në vendet në zhvillim mund të ketë ulur gjithashtu përhapjen e virusit.
Nxehtësia dhe drita
Gjeografia e infeksionit - e cila u përhap me shpejtësi gjatë dimrit në vendet me klimë të butë si Italia dhe Shtetet e Bashkuara dhe ishte praktikisht e padukshme në vendet më të ngrohta si Chadi ose Guajana - duket se sugjeron që virusi nuk përshtatej me nxehtësinë. Koronaviruse të tjerë, siç janë ato që shkaktojnë ftohjen e zakonshme, janë më pak ngjitës në klimat e ngrohta dhe me lagështi.
Por studiuesit thonë se ideja që moti i nxehtë më vete mund të largojë virusin është të mendosh me dëshira.
Disa nga shpërthimet më të këqija në botën në zhvillim kanë qenë në vende si rajoni Amazonas i Brazilit, një vend tropikal sa nuk bëhet më.
"Supozimi më i mirë është se kushtet e verës do të ndihmojnë por nuk kanë gjasa ta bëjnë më vete ngadalësimin e konsiderueshëm të rritjes ose në një rënie të rasteve," tha Marc Lipsitch, drejtori i Qendrës së Sëmundjeve të transmetueshme në Universitetin e Harvardit.
Virusi që shkakton Covid-19 duket se është aq ngjitës sa të reduktojë çdo efekt të dobishëm të nxehtësisë dhe lagështisë, tha Dr. Raul Rabadan, një biolog kompjuterik në Universitetin Columbia.
[caption id="attachment_380535" align="alignleft" width="2048"] Policët kufitarë në Irak, vend me pak raste me Covid-19. Në anën tjetër gjendet epiqendra më e madhe e virusit në Lindjen e Mesme. Foto: Ivor Prickett, The New York Times[/caption]
Por aspektet e tjera të klimave të ngrohta, si psh njerëzit që kalojnë më shumë kohë jashtë, mund të ndihmojnë.
"Njerëzit që jetojnë brenda ambienteve të mbyllura mund të promovojnë riciklimin e virusit, duke rritur mundësinë e ngjitjes së sëmundjes," tha z. Car i Universitetit Teknologjik Nanyang.
Rrezet ultravjollcë të dritës së diellit e pengojnë koronavirusin, sipas një studimi të bërë nga modelistët ekologjikë në Universitetin e Connecticut. Kështu që sipërfaqet në vendet me diell mund të kenë më pak të ngjarë të mbeten të kontaminuara, por transmetimi zakonisht ndodh përmes kontaktit me një person të infektuar, jo duke prekur një sipërfaqe.
Asnjë shkencëtar nuk ka propozuar që rrezatimi i dritës brenda një personi të infektuar, siç sugjeroi Presidenti Trump, do të ishte një kurë efektive. Dhe kushtet tropikale mund të kenë çuar madje disa njerëz drejt një ndjenje të rreme sigurie.
"Njerëzit thoshin: këtu është nxehtë, asgjë nuk do të më ndodhë", tha Dr. Doménica Cevallos, një hetues mjekësor në Ekuador. "Disa madje dilnin jashtë me qëllim për të marrë rreze dielli, duke menduar se do t'i mbronte nga infeksioni."
Bllokimet e hershme dhe të rrepta
Vendet që u mbyllën herët, si Vietnami dhe Greqia, kanë qenë në gjendje të shmangin daljen jashtë kontrollit të infeksionit, dëshmi të fuqisë së distancimit të rreptë shoqëror dhe karantinave për të përmbajtur virusin.
Në Afrikë, vendet me përvojë të hidhur me vrasës si HIV, tuberkulozi rezistent ndaj ilaçeve dhe Ebola, e dinin dhimbjen dhe reaguan shpejt.
Stafet e aeroporteve nga Sierra Leone në Uganda masnin temperaturën dhe mernin të dhënat e udhëtarëve shumë kohë përpara se homologët e tyre në Shtetet e Bashkuara dhe Europë të merrnin masa të tilla paraprake.
Senegali dhe Ruanda mbyllën kufijtë dhe njoftuan shtetrrethime kur ata kishin ende shumë pak raste. Ministritë e Shëndetësisë e filluan gjurmimin e kontakteve herët.
E gjithë kjo ndodhi në një rajon ku ministritë e Shëndetësisë mbështeteshin për para, personel dhe furnizime nga donatorë të huaj, shumë prej të cilëve u është dashur të kthejnë vëmendjen te shpërthimet në vendet e tyre, tha Catherine Kyobutungi, drejtore ekzekutive e Popullsisë Afrikane dhe Qendrës Kërkimore.
"Njerëzit zgjohen një ditë dhe thonë “epo, pesha e vendit varet mbi supet tona, kështu që ne duhet të bëjmë gjënë e duhur", tha ajo. "Dhe kështu bënë. Disa nga reagimet kanë qenë të mrekullueshme, sinqerisht.
Sierra Leone rindërtoi protokollet e gjurmimit të sëmundjeve që ishin krijuar pas shpërthimit të Ebolas në 2014, në të cilin pothuajse 4,000 njerëz vdiqën. Qeveria ngriti qendra të operacioneve të urgjencës në çdo qark dhe rekrutoi 14,000 punonjës shëndetësie në komunitet, 1.500 prej të cilëve po trajnohen si gjurmues të kontakteve, edhe pse Sierra Leone ka vetëm rreth 155 raste të konfirmuara.
Sidoqoftë, nuk është e qartë se kush do të paguajë pagat e tyre ose shpenzimet, siç janë motoçikletat dhe xhakoventot e shiut për t'i mbajtur ata në funksion edhe gjatë sezonit të lagësht.
Uganda, e cila gjithashtu vuajti gjatë infektimit me Ebola, i karantinoi shpejt udhëtarët nga Dubai pasi rasti i parë i koronavirusit mbërriti prej andej. Autoritetet zbuluan gjithashtu rreth 800 të tjerë që kishin udhëtuar nga Dubai në javët e kaluara.
Autoritetet shëndetësore të Ugandës po testojnë gjithashtu rreth 1.000 shoferë kamionësh në ditë. Por shumë nga ata që testojnë pozitivë kanë ardhur nga Tanzania dhe Kenia, vende që nuk po monitorojnë aq agresivisht, duke sjellë shqetësime se virusi do të vazhdojë të depërtojë në kufijtë porozë.
[caption id="attachment_380537" align="alignleft" width="2048"] Një pikë kontrolli në Kampala, Uganda, në filim të prillit. Foto: Sumy Sadurni/Agence France-Presse — Getty Images[/caption]
Bllokimet, me ndalime të konklavave fetare dhe ngjarjeve sportive me spektatorë, qartësisht funksionojnë, thotë Organizata Botërore e Shëndetit. Më shumë se një muaj pas mbylljes së kufijve kombëtarë, shkollave dhe shumicës së bizneseve, vendet nga Tajlanda në Jordani, kanë parë rënie të infeksioneve të reja.
Në Lindjen e Mesme, mbyllja e gjerë e xhamive, faltoreve dhe kishave ndodhi relativisht herët dhe ndoshta ndihmoi në frenimin e përhapjes në shumë vende.
Një përjashtim i dukshëm ishte Irani, i cili nuk mbylli disa nga faltoret më të mëdha deri më 18 mars, një muaj të plotë pasi regjistroi rastin e parë në qytetin e pelegrinazheve Qum. Epidemia u përhap shpejt prej andej, duke vrarë mijëra në vend dhe duke përhapur virusin përtej kufijve ndërsa haxhinjtë ktheheshin në shtëpi.
Sado efektive të jenë bllokimet, në vendet që nuk kanë një rrjet të fortë të sigurisë shoqërore dhe ato ku shumica e njerëzve punojnë në ekonominë informale, urdhërat për mbylljen e bizneseve dhe kushti që njerëzit të mbyllen brenda, do të jetë e vështirë të mirëmbahen për një kohë të gjatë. Kur njerëzit detyrohen të zgjedhin mes distancës sociale dhe ushqimit të familjeve të tyre, ata do zgjedhin këtë të fundit.
Ironikisht, disa vende ku autoritetet reaguan me vonesë dhe organizuan masa të dobëta karantinimi, duket se janë kursyer. Kamboxhia dhe Laosi patën një varg infektimesh të shkurtra nën masa të pakta të distancimit shoqëror, por asnjëri nuk ka regjistruar raste të reja në rreth tri javë.
Libani, qytetarët myslimanë dhe të krishterë të të cilit shpesh shkojnë në pelegrinazhe përkatësisht në Iran dhe Itali, vende të pasura me virusin, duhet të kishin një numër të lartë infeksionesh. Nuk ka.
"Ne thjesht nuk e kemi parë atë që prisnim të shihnim," tha Dr. Roy Nasnas, një këshilltar i sëmundjeve infektive në Spitalin Universitar Geitaoui në Beirut. "Nuk e dimë pse."
Hedhje zaresh
Më në fund, shumica e ekspertëve pajtohen se nuk mund të ketë një arsye të vetme se pse disa vende goditen dhe të tjerë shpëtojnë. Përgjigja ka të ngjarë të jetë një kombinim i faktorëve të mësipërm, si dhe një tjetër i përmendur nga studiuesit: fat i pastër.
Vendet me të njëjtën kulturë dhe klimë mund të kenë rezultate shumë të ndryshme nëse një i infektuar merr pjesë në një veprimtari shoqërore të mbushur plot me njerëz, duke e shndërruar në atë që studiuesit e quajnë një event super përhapës.
Kjo ndodhi kur një pasagjer infektoi 634 njerëz në anijen turistike ‘Diamond Princess’ në brigjet e Japonisë; kur një mysafir i infektuar mori pjesë në një funeral të madh në Albany të shtetit Georgia, dhe kur një grua 61-vjeçare shkoi në kishë në Daegu, Kore e Jugut, duke përhapur sëmundjen në qindra besimtarë dhe më pas në mijëra Koreanë të tjerë.
[caption id="attachment_380534" align="alignleft" width="2048"] Seuli qendror, Korea e Jugut në mars. Foto: Woohae Cho, The New York Times[/caption]
Për shkak se një person i infektuar nuk mund të përjetojë simptoma për një javë ose më shumë, në mosfare, sëmundja përhapet pa u diktuar, në mënyrë eksponenciale dhe në krejt rastësisht. Sikur gruaja në Daegu të qëndronte në shtëpi atë të diel në Shkurt, shpërthimi në Korenë e Jugut mund të ishte më pak se gjysma e aktualit.
Disa vende që duhej të ishin përfshirë nga epidemia nuk janë, duke lënë studiuesit të tundin kokën.
Tajlanda raportoi rastin e parë të konfirmuar të koronavirusit jashtë Kinës në mes të janarit, nga një udhëtar nga Ëuhani, qyteti kinez ku mendohet se ka filluar pandemia. Në ato javë kritike, Tajlanda vazhdoi të mirëpresë një fluks vizitorësh kinezë. Për disa arsye, këta turistë nuk çuan në transmetim lokal eksponencial.
Dhe kur vendet bëjnë të gjitha gjërat e gabuara dhe prapëseprapë përfundojnë në dukje jo aq të mposhtur nga virusi siç pritet, hajde merre vesh.
"Në Indonezi, ne kemi një ministër të Shëndetësisë që beson se Covidi mund të largohet me lutje dhe ne kemi shumë pak testime," tha Dr. Pandu Riono, një specialist i sëmundjes infektive në Universitetin e Indonezisë. "Por jemi me fat që kemi kaq shumë ishuj në vendin tone, që kufizojnë udhëtimin dhe ndoshta infeksionin."
"Nuk ka asgjë tjetër që po e bëjmë ashtu si duhet," shtoi ai.
*Përkthimi: Politiko.al