Në javët e para të pandemisë së koronavirusit, unë nuk duroja dot të lexoja për gabimet tona të hershme kolektive. Jo vetëm sepse qortimi i nënkuptuar ndihej i kotë – ç’qëllim kishte të dinim se realiteti i zymtë që po jetonim mund të ishte shmangur? – Por sepse, në rastin tim, kjo ndihej thellësisht personale. Çdo artikull që lexoja për injorimin e shenjave paralajmëruese të një virusi të ri shkatërrues, më kujtonte se dekada më parë, shkencëtarët ishin shqetësuar për atë gjë, dhe disa gazetarë të shkencës kishin shkruajtur për alarmin e shkencëtarëve. Unë isha një prej tyre.
Kur fillova ta hulumtoja këtë në 1990, termi “viruse në zhvillim” sapo ishte krijuar nga një virolog i ri, Stephen Morse. Ai do të bëhej personazhi kryesor në librin tim “Një Matricë Vallëzimi”, botuar tre vjet më vonë. Atëherë e përshkrova si një asistent profesor: i sinqertë, me syze, një njeri që e jetonte jetën kryesisht në mendje.
Morse dhe shkencëtarë të tjerë po identifikonin kushtet – ndryshimin e klimës, urbanizimin masiv, afërsinë e njerëzve me fermat ose kafshët e egra që ishin rezervuarë viralë – që mund të lëshonin mikrobe, të cilat kurrë nuk ishin parë te njerëzit dhe për këtë arsye, qenë jashtëzakonisht vdekjeprurëse. Ata po paralajmëronin që, falë një ekonomie gjithnjë e më të madhe globale, lehtësisë së udhëtimit ajror ndërkombëtar dhe lëvizjes së refugjatëve për shkak të urisë dhe luftërave, këto patogjenë vrasës mund të përhapeshin lehtësisht në të gjithë botën. Tingëllon e njohur?
“Kërcënimi i vetëm më i madh për vazhdimin e dominimit të njeriut në planet është virusi”. Në prezantimin e librit tim e përdora atë citim të guximshëm nga Joshua Lederberg, një biolog molekular që fitoi një çmim Nobel për punën e tij mbi bakteret. Në atë kohë mendova se Lederberg mund të ishte pak melodramatik. Tani thënia e tij më godet si jashtëzakonisht aktuale dhe parathënëse.
Kur numri i vekjeve në SHBA nga COVID-19 nuk kish arritur ende një mijë dhe kishin kaluar tre ditë kur guvernatori ynë, na kish bërë thirrje ne njujorkezëve të rrinim në shtëpi, unë i telefonova Morse për të parë se si po ndihej. Ai jep leksione epidemiologjie në Shkollën e Shëndetit Publik Mailman të Universitetit të Kolumbias dhe tani është në moshën e atyre që janë më të prekur nga pasojat më të këqija të koronavirusit. (Edhe unë jam.) Ai dhe gruaja e tij u vetëkarantinuan në apartamentin e tyre në Manhattan, vetëm disa milje larg nga imi.
“Jam dekurajuar, po, kur shoh se nuk jemi më të përgatitur pas gjithë kësaj, dhe se jemi ende mohues,” tha Morse. Ai më përmendi madje një citat të preferuar, nga guruja i menaxhimit Peter Drucker, i cili dikur u pyet: “Cili është gabimi më i keq që mund të bësh?” Përgjigja e tij, sipas Mors ishte: “Të kesh të drejtë para kohe”.
Unë dhe Morse nuk kishim të drejtë, para kohe apo jo. Askush nuk e kishte gjetur. Kur më pyetën në turneun e prezantimit të librit tim, se cila do të ishte pandemia tjetër, unë thashë që shumica e burimeve të mia të ekspertëve besonin se do të ishte gripi. “Asnjëherë nuk më kanë pëlqyer listat,” më tha Morse gjatë telefonatës sonë; ai tha se gjithmonë e dinte se epidemia e radhës mund të vinte nga kudo. Por në fillim të viteve 1990 ai dhe kolegët e tij prireshin të përqëndroheshin te gripi, ashtu si edhe unë. Ndoshta ka qenë gabim; nëse pandemia tjetër do të ishte gripi, kjo nuk do të shkaktonte shumë alarm. Gripi? Njerëzit e marrin çdo vit. Ne kemi një vaksinë për të.
Kështu që ndoshta ishte e kollajtë të injoroje paralajmërimet si “thjesht një grip”, apo mendim katastrofik i një shkrimtari. POr gazetarë të tjerë po shkruanin libra të ngjashëm, dhe disa prej tyre ishin shumë të shitur, si “Zona e NXehtë” i Richard Preston, dhe “Epidemia e Ardhshme”, nga Laurie Garrett, që doli një vit pas librit tim. Të gjithë ne përshkruanim të njëjtat skenare të zymta, të njëjtat lojëra lufte, të njëjtat thirrje që ishin të papërgatitur. Përse nuk mjaftuan?
I njeri Edvin Kilbourne mund të ketë patur diçka për të thënë në lidhje me këtë. Një prej kryeshkencëtarëve që merrej me kërkime të vaksinave, në një konferencë në mesin e viteve 1980 Kilbourne sajoi një skenar për një virus të tmerrshëm me cilësi që do e bënin tejet ngjitës, tejet vdekjeprurës, dhe shumë të vështirë për t’u kontrolluar. Ai e quajti një “virus monstër tejet malinj”, ose MMMV. Siç e përshkruante Kilbourne, ai do të transmetohej në ajër si gripi, do të ishte i qëndruesëm në mjedis si poliomeliti, dhe do fuste gjenet e veta direkt në bërthamën e qelizës, si HIV.
Koronavirusi i ri nuk është MMV i Kilbourne, por ka shumë prej cilësive të tij më të frikshme. Transmetohet në ajër, replikohet në traktin e poshtëm të frymëmarrjes, dhe mendohet të zgjasë me ditë në mjedis. Veç kësaj njerëzit mund të kenë shenja të buta apo të jenë asimptomatikë, që do të thotë se, ndonëse janë infektues, shpesh herë ndjehen të shëndetshëm për të dalë, shkuar në punë, dhe kollitur duke na e ngjitur. Në këtë mënyrë, ai është më keq se gripi dhe më i vështirë për t’u kontrolluar.
Kilbourne më tha 30 vjet më parë se e kishte krijuar MMMV për arsye lustruese. “Me viruset, ku vetëm pak ndryshime mund të bëjnë një ndryshim shumë të madh në sjelljen e mikrobeve, të përpiqesh të parashikosh rrugët e evolucionit dhe zhvillimit është pothuaj e pamundur”, më paralajmëroi ai.
Në vende si imi, ne mund të jemi lodhur nga kërcënimi i një pandemie globale sepse kemi parë kaq shumë kërcënime “Ky është i Madhi”, është një gjë që e kemi dëgjuar shumë herë, por kanë qenë të kufizuara në rajone që i kemi ndjerë si të largët. Me përjashtim të SIDA-s, epidemitë e forta kanë qenë prirur të mos bëhen globale: SARS në 2003 mbeti kryesisht në Azi, MERS në vitin 2012 nuk u largua nga Lindja e Mesme, Ebola në 2014 ishte kryesisht një mallkim për Afrikën Perëndimore. Ndërsa vazhduam të “shmangnim plumbat”, ishte e lehtë t’u atribuohej infeksioni në vendet e tjera, sjelljeve që nuk ekzistonin në shoqëritë tona. Shumica prej nesh nuk udhëtonin me deve, nuk hanin majmunë, nuk merreshin me lakuriqë nate të gjallë ose mace nëpër tregje.
Ky tëhuajëzim i rrezikut, në shumë drejtime, ka qenë gabimi i madh që na ka sjellë këtu. Teksa rilexoja librin tim kohët e fundit, gjeta një fjali e cila vë theksin në këmbënguljen tonë tek kjo sjellje turpëruese: “Pyet një virolog terreni se cili është lloji i epidemisë që ia vlen të ruhemi”, shkruaja unë, “dhe ai do të të përgjigjet me cinizëm: Vdekja e një njeriu të bardhë”.
I kam kthyer përmbys sirtarët e dosjeve të mia për të gjetur një bllok shënimesh, ku mund të kem shkruar emrin e virologut të terrenit, por më kot. Por edhe pa atë informacion, unë besoj në thelbin e asaj fjalie. Ne kemi lozur prej dekadash me sigurinë e species tonë. Po e bëjmë ende, duke ushqyer një vetëkënaqësi zyrtare dhe personale që në fund, e gjunjëzoi njerëzimin.
Si ka qenë të shoh shpalosjen e pandemisë, tre dekada pasi shkruajta që një pandemi do të shpaloset pak a shumë në këtë mënyrë? Të jem i sinqertë, më ka shkaktuar një marramendje të çuditshme. Më ka shkaktuar edhe një lloj të panjohur solipsizmi, aq sa për të më bërë të pyes veten: Nëse atëherë do të kisha thirrur më fort për mbikëqyrje dhe përgatitje më të madhe, a do të gjendeshim sot këtu ku jemi?
Megjithatë, ka diçka iluminuese kur lexon historitë e librit mbi epidemitë e shekullit të kaluar, kur viruse të reja vazhdonin të shfaqeshin, duke bërë kërdinë nëpër popullata, dhe më pas duke u zhdukur vetë. Por kurrë më parë, që nga gripi spanjoll i 1918-1919, nuk ka patur një pandemi të kësaj përmase, dhe kurrë me këtë përzierje të transmetueshmërisë dhe vdekshmërisë. Ne pothuaj i nxorrëm mësimet e duhura në vitet 1990, dhe më pas i injoruam. Ndoshta këtë herë, kur parashikimet janë bërë realitet, ato mësime do të ngjisin.
*Robin Marantz Henig është gazetare nga Nju Jorku dhe autore e nëntë librave. / Nationat Geographic – Bota.al
Financuar Nga Bashkimi Europian
