Fitim Zekthi
Pas revolucionit të karafilave në Portugali në vitin 1974, por sidomos pas rënies së komunizmit në vitin 1990, një valë entuziazmi përfshiu studiuesit e shkencave sociale mbi përhapjen masive të demokracisë kudo në botë.
Në fakt, të dhënat empirike (raporti i Freedom House) tregonin se nga viti 1974 numri i vendeve në të cilat mbaheshin zgjedhje shumëpartiake ishte rritur nga 42 në 118. Megjithatë, mbi shumëkënd kishte mjaft dyshime mbi ecurinë e demokracisë në këto vende. Rajone të tëra si ish-republikat sovjetike, Europa Lindore, Afrika subsahariane, Amerika Latine, Afrika Perëndimore, vende të Azisë së Mesme dhe të Largët etj., vazhdonin me këmbëngulje të shfaqnin forma nga më të ndryshmet të autoritarizmit, despotizmit dhe fasadës demokratike.
Duke huazuar një metaforë të Marksit (që shkroi te Manifesti se “mbi Europë po endet fantazma e komunizmit”), Andreas Schedler, një politolog shumë i rëndësishëm austriak, thotë se në vendet në zhvillim po endet fantazma e autoritarizmit elektoral. Schedler është i pari që përdor termin ‘autoritarizëm elektoral’ për të përshkruar një lloj autoritarizmi të ri, që po lind në shumë vende.
Për të thënë të drejtën, dhjetëra sociologë dhe politologë kanë shkruar gjatë mbi autoritarizmin, duke veçuar tek ai nuanca të ndryshme nga një vend në tjetrin. Problemi me autoritarizmin elektoral është se ai po shihet si fenomen në vende që dikur kanë qenë demokraci elektorale, domethënë vende në të cilat mbaheshin zgjedhje të lira dhe të ndershme, por shteti i të drejtës kishte shumë probleme, korrupsioni ishte i zhvilluar, nuk funksiononte mirë parimi i kontrollit dhe drejtpeshimit (check and balance) për ndarjen e pushteteve etj.
Autoritarizmi elektoral zhvillon zgjedhje shumë partiake, ndjek procedura ligjore të mira, lejon konkurencën, por zgjedhjet janë instrument i autoritarizmit dhe jo instrument i demokracisë. G. Bingam Powell, një profesor në Yale, thotë se zgjedhjet janë dhe duhet të jenë instrument demokracie, ato pritet ta përmirësojnë funksionimin e saj dhe të shtetit të së drejtës.
Zgjedhjet në një autoritarizëm elektoral, jo vetëm që nuk prodhojnë më shumë demokraci, por ato prodhojnë më shumë autoritarizëm. Hija e fantazmës që endet në vendet në zhvillim duhet të merret seriozisht, thotë Schedler, edhe nga ata që nuk besojnë në krijesa të tilla.
Shqipëria, në fakt, e ka kaluar tashëm këtë fazë. Ne jemi sot në një pikë shumë më të avancuar. Qeveria e kryeministrit Rama ka mbajtur tri palë zgjdhje që kur erdhi në pushtet. Nga momneti i parë u pa e qartë se trajektorja e një autoritarizmi elektoral do të ishte hija e re e Shqipërisë ose maska që do të mbulonte regjimin e ri. Në vitin 2015 zgjedhjet lokale sollën kandidatë që u thirrën të kandidonin vetëm për shkak të përvojave të tyre krejtësisht apolitike apo antipolitike në bashkitë e Kavajës, Laçit, Krujës etj.
Pas këtyre zgjedhjeve vijnë zgjedhjet në Dibër. Ato të famshmet e përgjimeve të publikuara nga Bild. Në të vërtetë, nga pikëpamjha formale zgjedhjet lokale ndoqën procedura të pranueshme, lejuan konkurencë. Opozita kishte të drejtë të kishte kandidatë, kishte të drejtë, si edhe më parë, të kishte rol në numërimin e votave dhe në kontrollin e procesit zgjedhor.
Këto zgjedhje bënë të mundur që të instalohej qetësisht një mekanizëm i cili mund t’i mundësojë partisë në pushtet fitoren e zgjedhjeve kurdo që ajo t’i mbajë. Të gjithë treguesit e një ‘autoritarizmi elektoral’ u vunë re në to. Ndërsa për zgjedhjet në Dibër është e tepërt të flitet. Zgjedhjet e dyta të mbajtura nga kryeministri Rama janë ato të vitit 2017. Këtu autoritarizmi elektoral ka marrë formën tipikisht të vendeve të Afrikës Subsahariane ose të vendeve të tilla si Hondurasi, Guatemala, Haiti etj. Në këto zgjedhje, sigurisht që opozitës i lejohet të kandidojë, ka konkurencë e cila është krejtësisht e lejuar formalisht (pasi mekanizma si paraja dhe kontrolli i mediave, përfshirja e krimit në blerje votash nuk mund të lejojë kurrë konkurencë të lirë). Madje pas katër muajsh proteste në çadër në Bulevard, opozitës iu dhanë edhe disa ministria dhe disa agjensi qeveritare në mënyrë që “konkurenca” të ishte e qartë, në mënyrë që formalisht të ndiqeshin të gjitha procedurat e mira të mbajtjes së një procesi zgjedhor. Në fakt ashtu ndodhi. Formalisht u ndoqën të gjitha procedurat “e mira”.
Por, një autoritarizëm elektoral sjell domosdo shkatërrim të demokracisë. Nga ajo kohë gjërat kanë shkuar më keq. Ministri i Brendshëm Tahiri, i akuzuar për trafik ndërkomëbtar droge nuk arrestohet, ministri tjetër i Brendshëm largon vëllain e akuzuar për trafik droge nga Shqipëria, pa lejuar që ai të hetohet nga Prokuroria; emërohet në mënyrë antikushtetuese një prokurore e Përgjithshmë e përkohshme; shkatërrohet Gjykata e Lartë dhe ajo Kushtetuese; askush nuk do t’ia dijë për të drejtat e njeriut; prishen godina ose shtëpi dhe njerëzit nuk dëmshpërblehen; hidhet gaz lotsjellës në familje; arrestohen kryetarë partish dhe qytetarë për protesta; qeveria përfshihet nga skandale korrupsioni etj.
Zgjedhjet e treta janë ato që u mbajtën në 30 qershor të këtij viti. Në këto zgjedhje ‘procedurat e mira’ nuk u ndoqën më as formalisht, opozita nuk pati rol në numërim apo në kontrollin e procesit, asaj iu ofrua e drejta e kandidimit, por “konkurenca” tashmë u zhduk plotësisht. Qeveria u përpoq, në mënyrë që të jetë në rregull me “procedurat formale” të caktojë një opozitë që merr pjesë në zgjedhje dhe konkuron me qeverinë.
Pa u zgjatur shumë, mënyra se si u mbajtën këto zgjedhje, por edhe mënyra se si janë mbajtur zgjedhjet e vitit 2017 apo edhe 2015, tregon se vetëm instrument demokracie nuk janë. Ato janë tashmë vetëm një instrument formal i mbajtjes së pushtetit.
Rreth 150 vjet më parë, John Stuart Mill pa si shqetësimin më të madh që mund të prodhonin zgjedhjet pikërisht qeverinë jo-përfaqësuese, dhe kjo për shkak të autoritarizmit i cili i bën zgjedhjet një instrument pushteti jo-legjitim (edhe kriminal) dhe jo instrument demokracie. Do të ishte e turpshme që të pranohej se kryetarët e bashkive, në Tiranë apo në Durrës, në Lezhë apo në Elbasan, në Vlorë apo Korçë për të cilët ka votuar rreth 10 apo 15 përqiund e trupës votuese, të quhen përfaqësues të qytetarëve. Në zgjedhjet e kaluara kanë marrë pjesë në zgjedhje rreth 50 përqind e trupës votuese dhe kjo shifër është cilësuar si e mjaftueshme për të prodhuar zyrtarë përfaqësues, por jo 15%.
Po ashtu, qeveria e dalë nga zgjedhjet e vitit 2017, zgjedhje të cilat janë vërtetuar se janë mbajtur nën ndikimin e parasë, të zyrtarëve si Dako që ka krijuar aleanca me grupe të krimit, me zyrtarë si Tahiri, të akuzuar për trafik ndërkombëtar droge etj., nuk mund të quhet qeveri përfaqësuese.
Tre autorë të njohur (Guy Hermet, Richard Rose, Alain Rouquie) që studiuan zgjedhjet në dhjetëra vende në vitet ’70, shkruajnë në librin e famshëm “Votime pa zgjedhje” se autoritarizmi apo despotizmi gjenden kudo ku fituesit përcaktohen nga shkathtësia apo manovrat e qeverisë dhe jo nga preferenca e publikut. Te ne qeveria as që e ka shqetësim se duhet të zgjidhet nga preferencat e publikut. Shkathtësia apo manovrat e saj, për të cilat flasin autorët, janë paraja, krimi, blerja e votave, kandidimi i gangsterëve etj.
Më pas, ashtu siç autoritarizmi ushqen këto lloj zgjedhjesh, po ashtu këto zgjedhje ushqejnë autoritarizmin. Kjo lloj bashkëjetese vjen dhe bëhet aq e thellë, sa nuk ka asnjë ndarje mes politikes dhe apolitikes, mes botës së krimit dhe korrupsionit dhe botës së përfaqësuesit politik të njerëzve. Kjo është një gjendje e tëhuajësuar e qeverisjes dhe e politikës si ajo e punonjësit të bankës te ‘Metamorfoza’ e Franz Kafkës i cili u kthye në kandërr. Ai, ndonëse ishte bërë kandërr, mendonte si njeri dhe përpiqej të reagonte në mënyrën që reagojnë njerëzit. Mirëpo kjo ishte e pamundur dhe ai vdiq, ose kandrra ngordhi, pasi në këtë bashkëjetese nuk mund të fitonte asnjëri dhe as tjetri, por do të humbnin të dy. ‘Qeveria Rama’ është saktësisht kjo kandërr. Politika ka dalë plotësisht nga binarët e normales dhe ka pësuar këtë transformim.
