Virgjil Muçi
Romani “Atë natë e pashë” i shkrimtarit sloven Drago Jançar është një dramë për dashurinë, për luftën, për diktaturën, për lirinë, në fund të fundit për fatin njerëzor. Ai vjen e thurret rreth fatit ose, nëse mund të shprehemi kështu, fatalitetit të një femme fatale, Veronika Zarnik, një gruaje të shoqërisë së lartë sllovene, një femër me një bukuri të rrallë, bukuri që është një dhunti dhe një mallkim për të.
Ashtu si në tragjeditë e antikitetit romani ka një strukturë polifonike: pesë personazhe që rrëfejnë nga këndvështrimi vetjak ngjarjet: një oficer kalorësie i mbretit Petër të mbretërisë serbo-kroato-slovene të periudhës midis dy luftrave botërore dhe i dashuri Veronikës; e ëma e Veronikës, Josipina; shërbyesja e mikja e saj; një mjek ushtarak gjerman nga radhët e Wehrmachtit; dhe një ish-punëtor i fermës së saj, një djalosh që e adhuron fshehtazi dhe më pas partizan e bashkëpunëtor në vrasjen e saj makabër. Edhe pse ndërtohet kronologjikisht në kohë dhe hapësira të ndryshme, narrativa e të pesë këtyre karaktereve ka një sinergji herë të dukshme, herë të fshehtë. Ato sillen rreth fatit tragjik të Veronikës, e cila, shndërrohet në një metaforë të fatit të Slovenisë që me ardhjen në pushtet të komunistëve të Titos bie pre e diktaturës. Nga një tjetër këndvështrim të pesë këta personazhe kanë të përbashkët edhe fatin e humbësit. Me fjalë të tjera Radovanoviçi, oficeri serb humbet të dashurën, Veronikën e tok me të edhe luftën; e ëma e Veronikës, Josipina humbet të bijën dhe gjithçka tjetër: rrethin shoqëror, mall e katandi, reputacion etj.; Jozhi, kamerierja humbet miken dhe mirëbërësen e saj; Hubmayeri, mjeku oficer, humbet femrën që adhuron dhe luftën; dhe i fundit, njeriu që në një pamje të parë ngjan si i vetmi fitimtar i kësaj historie, ish-punëtori i fermës, Jeraneku, humbet idealin për ndërtimin e një shoqërie të re, të drejtë e të barabartë, duke u zhgënjyer keqazi nga rrjedha e ngjarjeve.
Veronika është një libertine po ta njohim nga afër dhe të shohim se pasionet e saj janë të mëdha, madje edhe më të mëdha e të fuqishme se dashuria për burrat: ajo kalëron si ulan polak, adhuron artin dhe është femra e parë që merr patentën për pilote. Ajo është një rebele që sfidon rregullat dhe moralin e një shoqërie që i gjykon gjërat vetëm nga aparenca.
Diku Balzaku thotë: “Të duash femrat e bukura dhe të luftosh vesin është njëlloj sikur të duash fluturat dhe të zhdukësh fshikëzat prej të cilave flutura lind”. Në sytë e mi e tillë është Veronika, flutura e brishtë, magjepsëse që lind nga fshikëza e vesit dhe dëshiron të jetojë e lirë.
Romani i Jançarit në thelb është një histori dashurie e pamundur. Alegoria e një Ana Karenine ballkanike dhe një kont Vronski serb. Veronika braktis Stevon për t’u rikthyer te Leoja, i shoqi i saj me të cilin si në një komedi të Branisllav Nushiçit kurorëzohet për herë të dytë me burrin e ligjshëm… këtë herë të lidhur ironikisht me zinxhirë në mënyrë që vetëm vdekja mund t’i ndajë. Ashtu siç edhe ndodh në të vërtetë. Të dy këta njerëz paqësorë e disi naivë pushkatohen nga partizanët si bashkëpunëtorë të nazistëve. Një ironi e fatit njerëzor.
Në një farë mënyre ky është edhe një roman metaforash. Metafora e aligatorit të balsamosur që Veronika mbante në shtëpi; e aligatorit me të cilin ajo shëtiste rrugëve të qytetit të Mariborit; e aligatorit që u balsamos ngase një ditë kafshoi të shoqin në vaskë. Për Veronikën aligatori ose kali më pas janë metafora e meshkujve që ajo i përdor, zbavitet me ta dhe më pas i braktis për të gjetur një tjetër objekt zbavitës. Një tjetër metaforë është ajo e bretkosës së zgërlaqur në mes të rrugës; ashtu një ditë rrota e historisë do ta shtypë Veronikën, të shoqin dhe njerëz të tjerë të pafajshëm, duke i shndërruar në viktima të absurditetit dhe të marrëzisë njerëzore. Si në një këngë melankolike të kënduar në një mejhane ballkanike nga një këngëtar zëngjirur prej pijes dhe këngës, jehojnë si refren vargjet: “ç’të bëjmë, kur rinia kalon… “.
Dhe në fund dy fjalë edhe për përkthimin në një shqipe të rrjedhshme të Nikollë Berishajt, e këtij ambasadori kulturash, siç ma ka ënda t’i quaj përkthyesit, edhe pse shpesh puna dhe misioni që kryejnë nuk vlerësohet sa e siç duhet nga kjo nahija jonë ballkanike.
Financuar Nga Bashkimi Europian
