"History of England" by André Maurois, translated by Viktor Kujxhia in Burrel prison

Romeo Gurakuqi

The work "History of England" by the twentieth century French writer and historian André Maurois, is complete today for the Albanian reader, with the translation from the French into the original by Victor Kujxhi, more than 50 years after the realization in the place of punishment in Burrel)

In the middle of the twentieth century, the libraries of communist Albania lacked in Albanian a complete history of England from prehistory to the present day. Most Albanian students and readers are acquainted with the history of the United Kingdom, through cycles of special lectures in general subjects, which take place among the faculties of history, in the subjects of History of Institutions, Political Geography of states, etc. However, none of these partial structures of teaching university knowledge could help Albanian students to fully understand the history of this important country, to know English culture, the interior of the people with ideas and judgments that differed from those of other peoples of the continent. But it is about a nation that has played and still plays to this day,

The lack of such a special text in fact did not mean that the wise and prudent Albanians did not work to realize such a corpus that was needed one day by the new generation liberated from the imposed isolation. However, in the days of dictatorial darkness, no one thought that this venture was happening in the meantime. Somewhere in the most lost corners of the country, clear, far-sighted people, with iron will, courage and inflexibility, worked at night, by the light of the lamp of the cell of suffering an unjust punishment, to one day enlighten his mind their fellow citizens. They were the invincibles of the Residence, who in their experience were leaving the trace of existence, exemplary service to the country, the new generation and the immortality of the core of the Arbnor nation.

The work "History of England" by the well-known French writer and historian of the twentieth century André Maurois, is now fully presented to the Albanian reader, with the translation from the original into French by Victor Kujxhi, more than 50 years after the realization of this voluminous work and 25 years after the publication of part of its Modern History by Pjetër Arbnori (André Maurois, History of England, Translated from the original by Pjetër Arbnori, Çabej, Tirana, 1996). Both Maurois translators are representatives of an Albanian culture, the Shkodra Catholic one, a generation and the same political destiny, as both have been a conscious part of the dissident youth, genuine political prisoners and have carried out this work at different times during the years of serving his sentence in Burrell Prison. We can not say exactly when the translation that we are publishing today was made, but according to the testimonies of family members, Vitor Kujxhija translated the book in Burrel between 1970-1974, ie. in the last four years of serving the sentence.

Vitor Kujxhija judged the day of his release from prison (1974) as an impossible case for secretly extracting the manuscript, so he left it in good faith to his close friend of suffering, Dul (Abdullah) Sallaku, from Tirana. Only when Sallaku came out of prison for himself in the years of the collapse of the regime, 1989-1990, when the situation of controls was eased and the vigilance of the guards was not of a previous time, did he manage to get inside his clothes the manuscript of his companion of suffering, who was no longer alive. And as in the promise of the Albanian of a time, shortly after he came to the freedom of an Albania that was suddenly waking up from dictatorial agony, Mr. Abdullah Sallaku visited the house of the Kujxhija family in Shkodra in the Giuhadol neighborhood and handed him the manuscript left by his friend his cell, which he had kept secret with considerable care for 15 years. Vitor Kujxhija passed away on October 8, 1988, without achieving the freedom of his comrades of the half-century persecution of Albania as a whole, as surely there is nothing known about the immeasurable fate of his manuscript, his hard work, the work he wanted to leave as a memory to generations. But human solidarity in the days of indescribable suffering, the strength of resistance of people with ideals and solid civic and intellectual formation, the code of faith and the word given, even in that era of Albania's flood of traditional values, made the suckers of families who created and kept the nation alive, to save and convey this message of hope and survival, through darkness to the light of freedom.

Si edhe mijëra shqiptarë të tjerë, brenda burgut të madh të Shqipërisë dhe bashkëqytetarëve të lagjeve të desidencës kolektive të asaj Shkodre, që nuk iu përkul regjimit, Vitor Kujxhija përjetoi që në rininë e tij të hershme privimin e lirisë (Dënimi i parë në vitin 1946 deri në vitin 1949, si pjesëmarrës në organizatën rinore antikomuniste. Dënimi i dytë, 1957-1974, për tentativë arratisje së bashku me vëllain e tij Injacin). Ai ishte përfaqësues i Brezit të Rezistencës së Vetëdijshme dhe Vuajtjeve të Papërshkrueshme të Shkodrës, brez që gjithsesi nuk humbi pa lënë shenjën e vetëdijshmërisë, kapacitetit të lartë politik, arsimor dhe kulturor, pasues i denjë i brezit të etërve luftëtarë me penë dhe aksion për indipendencën, që nga okupacioni osman. Dhe shenja e ekzistencës, e mbijetesës, e trashëgimit të nivelit të lartë arsimor dhe kulturor të prindërve të tij, mesazhit të opozicionit dhe pathyeshmërisë, ështe vepra që kemi para, përkthimi i Historisë së Anglisë së Maurois-ë.

Vjen para nesh mbasi qendroi edhe 31 vite të tjera në arkivin e familjes, për të na kujtuar të gjithëve, se Shkodra e urtësisë dhe e dijes, e brezit të rinisë së edukuar nga etërit e mëdhenj të dy shkollave më të rëndësishme të formimit të vetëdjës kombëtare, aty pranë shtëpisë së familjes Kujxhija në Shkodër, mbijetoi edhe në ditët më të errëta të pushtimit komunist të Shqipërisë. Vjen si mesazh dhe si model i përkryer i përcjelljes së historisë institucionale të demokracisë më të vjetër të botës, për shqiptarët e sodit, studentët shqiptarë të historisë, jurisprudencës, shkencave politike, për klasën e mësimit të politikës, dhe brezin e njerëzve që mendojnë drejtë në shoqërinë bashkëkohore. D.m.th. vjen sot në ditën me të nevojshme për refleksion, si një model krahasues, që ndihmon për të kuptuar se çfarë kemi bërë mbrapsht edhe në këto tre dekada të rrumujës së kultivueme nga diletantët dhe matrapazët, që vrapuan të kapin dirigjencën e një vendit ë ndërlikuar në mënyrë të shumëfishtë.

Për disa muaj me radhë jemi marrë me përgatitjen e plotë për shtyp të Historisë së Anglisë, të bazuar mbi dorëshkrimin origjinal, të këtij përkthimi të rëndësishëm jetësor të Vitor Kujxhisë. Dy fletore të shkruara me shkrim dore të ngjeshur, por të qartë, me një kaligrafi të përsosur, provë e një shkollimi nga dita e parë e nxënies në vendin e duhur, ishin burimet mbi të cilat u punua për të realizuar këtë botim. Vitor Kujxhija vertetë nuk jeton më, por u ka lënë bashkëkombasve të vet një punë dinjitoze, të saktë, të realizuar në gegënishte letrare, me një korrektesë dhe kulturë historike, juridike dhe antropologjike të mahnitshme, që mund ta prodhonin vetëm nxënësit e shkollave elitare të Kryeqendrës së Veriut.

«Historia e Anglisë» e mbulon të gjithë historinë e ishujve, nga koha e keltëve deri në fillimet e epokës bashkëkohore. Është një vepër e shkruar me një stil mjaft të rrjedhshëm, ku faktet, kuriozitetet kuptimplote të gjetura me mjaft kujdes, interpretimi historik, gjuha e përdorur dhe posaçërisht përkthimi në gjuhën tonë, në një shkodranishte të letrarizueme dhe të përshtatun mirë për lexuesin e sotëm, të japin një kënaqësi të veçantë në lexim dhe në kuptim.

Përmes këtij botimi, lexuesi ynë mund të kuptojë rrugën e ndërlikuar dhe të shtresëzuar të formimit të një nacioni të madh, nga Britania prehistorike, në atë romake, anglo-saksone, normane ; do të njohë jetën politike dhe udhëheqësinë mbretërore me të gjitha veçantitë, në mënyrë të sintetizuar, ndër shtëpitë e ndryshme, që sunduan gjatë mesjetës dhe kohëve moderne (Plantagjenetëve, Jorkëve, Lankastërve, Tudorëve, Stjuartëve, Hanoverit dhe Windsor.); do të kuptojë mbijetesën e popullatave më të vjetra të ishujve britanikë dhe do të japë përgjigjet mbi konstruktet e sotme kombëtare të Mbretërisë së Bashkuar; do njihet me shkrirjen kulturore dhe antropologjike të vendasve me pushtuesit, që nga kontinenti invaduan nga mesjeta e hershme ishujt.

Duhet të kujtojmë se normanët invadues (1066) dhe pasardhesit e tyre formuan një popullsi të dallueshme në Angli. Ishte pushtimi i një populli, gjuha dhe institucionet e të cilit qenë të ndryshme nga vendasit anglo-saksonë. Roli i William Pushtuesit në historinë e këtij vendi është i konsiderueshem, mbasi Ai përfundoi Epoken Anglo-Saksone, duke shkrirë kulturën normane brenda Anglisë, që më pas gradualisht krijoi kulturën mesjetare dhe moderne angleze; Ai ndryshoi tërësisht rolin e Anglisë në Mesjetë, ripërpunoi të drejtën angleze; ndryshoi gjuhen kombetare; themeloi feudalizmin, etj.

Përveç rrugës së formimit të Anglisë mesjetare dhe moderne, lexuesi do njihet me Uellsin dhe popullin e tij, Skocinë, Irlandën dhe problematikat gjegjëse të bashkëjetesave të tyre me anglezët. Gjatë leximit të kësaj historie konçize, shkruar me një elegance, rrjedhshmëri, lexuesi kalon në mënyrë të përmbledhur nepër të gjithë historinë e ishujve britanikë, kupton mbivendosjet kulturore që historitë e invadimit të Anglisë, posaçërisht të pjesës jugore, që kanë ndikuar në formësimin e dallimeve të brendshme etnike dhe nacionale në një hapësirë të tillë, mes anglezeve, uellsianëve, skocezëve dhe irlandezëve.

Një rol të posaçëm në forcimin dhe konsolidimin e Monarkisë Angleze ka luajtur Dinastia uellsiane e Tudoreve, e cila ka sunduar me anën e pesë monarkeve, Angline dhe Irlanden, nga viti 1485 deri me 1603.  Tre prej këtyre mbretërve Tudorë, Henry VII, Henry VIII dhe Elizabeth I, e kanë transformuar Anglinë nga një shtet të dobët europian, në një shtet të fuqishëm, që në shekujt e ardhshëm do të mbizotëronte boten. Po ashtu, gjatë periudhës së Tudorëve, u krijua Kisha e Anglisë dhe u hartua kuadri ligjor, që përcaktoi bazat afatgjata të ekzistencës së saj dhe raportet mjaft të brishta me katolicizmin, presbiterianizmin dhe desidentët e tjerë.

Në të gjithë librin, lexuesi shqiptar do të njihet me lindjen, zhvillimin dhe natyrën e posaçme të të drejtës angleze; do të kuptojë pse në këtë të drejtë në fillesë munguan kodet të dokumentuara, pse ishin të rëndësishme vendimet gjyqësore të Gjykatave të Common Law në zgjidhjen e çështjeve; pse në këtë sistem, mungonin përgjithësisht parimet e të drejtës romake dhe pse ky vend shquhet në historinë e vet për një pavarësi të pastër dhe të përkryer të sistemit gjyqësor.

Anglia është vendi i parë që zhvilloi një sistem të së drejtës kushtetuese dhe të kufizimi të pushtetit monarkik. Magna Charta Libertatum (1215), përbën rastin e parë të kufizimeve juridike, që iu vendosen monarkisë në përiudhën e mesjetës së mesme. Kuptimi i këtij dokumenti ishte se pushteti politik duhet të veprojë në respektim të ligjit dhe se ligji mbron qytetarët në qenien e tyre si persona dhe pasuritë e tyre; u afirmua teza themelore e Common Law, nepërmjet së cilës përcaktohet se asnjë njeri nuk është jashtë dhe mbi ligjin, sado i lartë të jetë ai; asnjë person i lirë nuk mund të ndëshkohej (me arrestim, humbje të pasurive, internim e kështu me radhë), pa një gjykim, sipas të drejtës, prej anëtarëve të një gjykatë që janë të një rangu me atë, ose sipas ligjit të vendit. Me Magna Carta u afirmua po ashtu parimi i përfaqesimit, fillimisht në Magnum Concilium e pastaj në Parlamentin Anglez, i cili nga viti 1295 u bë një institucion i përhershëm, i strukturuar në dy dhoma.

Lidhur me këtë, lexuesi po ashtu do të njihet me evolucionin nepër rrjedhen e historisë politike të shekullit XVII të Habeas Corpus Act, mbi bazën e të cilit u përcaktua, se askush nuk mund të arrestohej arbitrarisht, askujt nuk mund t’i privohej liria, pa një vendim të një gjykatësi bazuar mbi prova, në një proces gjyqësor të drejtë. Vendimtar në zhvillimin e një historie politike paqësore, të një transformimi gradual demokratik, parlamentar dhe në kultivimin e kulturës së tolerancës dhe dialogut të qytetëruar në këtë vend ka luajtur i ashtuquajturi „Revolucioni i Lavdishëm“ i vitit 1688, me të cilin u hap rruga e transformimit të Monarkisë Kushtetuese në një Monarki Parlamentare. Lexuesi do të njihet me evolucionin e insitucioneve të qeverisjes me ardhjen e Dinasistë së Hanoverit 1714, krijimin e institucionit të Kabinetit Ministror, të Kryeministrit, të institutit të përgjegjësisë parlamentare, do të kuptojë çfarë janë konventat e kufizimit të pushtetit të Monarkut dhe të Dhomës së Lordëve. Në shekullin XVIII Anglia shfaqet si e para monarki liberale, me një monark të kontrolluar nga Parlamenti, që detyrohej të respektonte normat në mbrojtje të individit qytetar. Pushteti i Parlamentit pas kësaj kohë vijoi të rritej dhe të kufizonte gjithnjë e më shumë pushtetin mbreteror. Parlamentit iu njoh e drejta për të aprovuar buxhetin, caktimin e numrit të forcave nën armë, e drejta ekskluzive për të nxjerrë ligje dhe të vendoste edhe mbi çështjet e trashëgimisë së fronit.

Në fund nuk mund të lë pa përmendur një figurë të madhe të historisë së këtij vendi: më 1837 në fron u  ngjit Viktoria. Megjithëse një vajzë e re, vetëm 18 vjeçare në kohën e ardhjes në fron, me pak njohuri mbi jetën e oborrit, monarkja e re kishte energji, vendosmëri e inteligjencë dhe këto cilësi i dhanë asaj mundësinë ta shihte politikën si një art që duhej mësuar sikurse çdo gjë tjetër. Mbretërimi i saj (1837-1901) do të jetë më i gjati në historinë angleze dhe nga pikpamja e prosperitetit material, fuqisë politike, përparimit shkencor dhe arritjeve kulturore, më i pasuri. „Historia e Anglisë“ vjen e përmbyllet nga autori në rrjedhën e dekadave të para të shekullit XX.

Libri është sjellë në gjuhën shqipe me një saktësi në pikëpamje të njohjes historike, juridike dhe kulturore, duke pasë parasysh se për realizmin e projektit me sukses, siç mund të kuptohet nga parashtresa, nuk mjafton njohja e gjuhëve, por është e domosdoshme njohje shumë e mirë e historisë, e të drejtës në përgjithësi dhe të drejtës kushtetuese britanike në veçanti, etnologjisë, gjeografisë politike e kulturore, etj. Në këtë këndvështrim vepra në gjuhën shqipe vjen shkencërisht korrekt, me shpjegime të nevojshme, që nuk e lënë në asnjë moment lexuesin të pasqaruar.

Autori i «Historisë së Anglisë», André Maurois (është pseudonomi i Émile Herzog, (1885- 1967), i cili po ashtu ka shkruar edhe një «Histori të Francës» ishte biograf, romancier, eseist dhe provoi me sukses të shkruante edhe historinë në një menyrë të shkëlqyer dhe mjaft tërheqëse për lexuesit. Maurois, i cili gjatë Luftës së Parë Botërore ka qenë edhe oficer i ndërlidhjes në Ushtrinë Mbretërore Britanike, tregoi një interes të posaçëm në njohjen e botës anglisht-folëse. Më pas ky interes i tij u shndërrua në një fokus kërkimi dhe studimi, që u kurorëzua në dy librat e tij, Historia e Anglisë (Histoire de l’Angleterre (1937), dhe Historia e Shteteve të Bashkuara ( Histoire des États-Unis (1943) që e bënë atë mjaft popullor. Në vitin 1938 Maurois u zgjodh anëtar i Akademisë Franceze. Ndër biografitë e shumta të Maurois, mjaft të vlerësuara për prozën e tyre të qartë dhe të këndshme, analizat e tyre thella, janë veprat mbi Percy Bysshe Shelley (1923), Lord Byron (1930), Victor Hugo (1954), George Sand (Lélia, 1952), dhe Honoré de Balzac (1965). Por biografia më e mirë e  konsideruar nga kritika, është ajo kushtuar Marcel Proust (1949).

The history of England that comes to the Albanian reader today, serves anyone who wants to know the history of a great nation and wants to answer a number of questions that arise naturally during the general reading, or the process of thinking about the role of the Kingdom United in the history of yesterday and today of the world. Serves first of all students of history, cultural anthropology, jurisprudence, political science and international relations.

The book is a separate subject for anyone who wants to understand and explain politics, the constitution, parliamentarism, democracy and the way, the key to how a nation will have to succeed in its progress in history.